####################################################
MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0
Catalog number: M00009
Uniform title: āṣṭaprakaraṇa ratnatrayaparīkṣā
Main title: āṣṭaprakaraṇam ratnatrayaparīkṣā
Secondary title: ratnatraya bhogakārikā nādakārikā mokṣakārikā paramokṣanirasakārikāḥ
Author : śrīkaṇṭha
Commentator : aghoraśiva
Editor : kṛṣṇa śāstrī

Description: 
E-text of the ratnatrayaparīkṣā from the ratnatraya bhogakārikā nādakārikā mokṣakārikā paramokṣanirasakārikāḥ in the devakottai series.


Notes: 
Data-entered by the staff of Muktabodha under the supervision of Mark Dyczkowski.    Revision 0: December 12, 2007  .

Publisher : śivāgama siddhānta paripalana saṅgham
Publication year : 1925
Publication city : <devakottai>
Publication country : India
####################################################


रत्नत्रयपरीक्षा

श्रीकण्ठसूरिप्रणीता

अघोरशिवाचार्यकृतरत्नत्रयोल्लेखिन्या समेता

	शिवं शिवकरं नत्वा सिद्धान्तार्थप्रकाशकम् |
	रत्नत्रयपरीक्षार्थः संक्षेपेण प्रकाश्यते ||
	कैश्चिद् वेददृशाऽपरैः कुलधिया न्यायानुवृत्त्येतरै-
	रन्यैश्च स्वमनीषया मलिनितं मोहेन रत्नत्रयम् |
	तस्मात् कर्णविभूषणाय विदुषां भूयोऽपि सद्व्याक्रिया-
	शाणोल्लेखनसंस्कृतं तदधुना सोऽहं करोम्युज्ज्वलम् ||

	नमः शिवाय शक्त्यै च बिन्दवे शाश्वताय च |
	गुरवे च गणेशाय कार्तिकेयाय धीमते || १ ||

	अत्र च पूर्वार्द्धेन प्रकरणप्रतिपाद्यं रत्नत्रयं प्रस्तावयन् प्रणमति | 
उत्तरार्धेन सकलसंहितानामवतारकत्वेन गुरुं भगवन्तं श्रीकण्ठनाथं 
सर्वविघ्नापहं च गणपतिं सिद्धान्तशास्त्रश्रवणविशेषितज्ञानं च 
कार्तिकेयमस्यैवाविघ्नपरिसमाप्त्यर्थमभिवन्दते || १ ||

	तदेव वस्तुत्रयं व्याख्येयतया प्रतिजानीते-

	बिन्दुशक्तिशिवाख्यानि त्रीणि सिद्धान्तसागरात् |
	समुद्धृत्य सतां धर्तुं हृत्कण्ठश्रवणे सदा || २ ||

	कर्णयोः श्रवणेन, कण्ठोपलक्षितवागिन्द्रिये पाठेन, हृद्यवधानेन सतां 
धर्तुं बिन्द्वादीनि रत्नानि सिद्धान्तसमुद्रादुद्धृत्य || २ ||

	रत्नानि वाङ्मयैः सुत्रैर्निबध्यन्ते मया ततः |
	क्षन्तुमर्हन्ति तत्सन्तो नासूया परिचारके || ३ ||

	वाङ्मयैः सूत्रैर्मया निबद्ध्यन्ते | लोके हि कर्णाद्यवयवेषु धारणार्थं 
रत्नानि सूत्रैर्बद्ध्यन्ते | तस्मात् सदाराधनप्रवृत्ते मययसूया न कर्तव्येति || ३ ||

	एषां च बिन्द्वादीनां रत्नसाधर्म्याद् रत्नशब्दवाच्यत्वमित्याह-

	रञ्जनात् सर्वतत्त्वेषु रागादेभ्योऽधिकारयोः |
	ईश्वराणां शिवानां च धारणीयतया धिया || ४ ||

	पुंसामप्रतिघोदारमरीचिनिचयेन च |
	रत्नानीष्टविधानाच्च बिन्द्वाद्याः शिवशासने || ५ ||

	रत्नानि यथा लोके राजन्ते महार्घतया प्रकाशन्ते, समीपवर्तिनां च 
रागमुत्पादयन्ति, पुरुषैश्चावयवैर्धार्यन्ते, दीप्तिमन्तीष्टविधायीनि च भवन्ति; यथा 
बिन्द्वादयः पदार्थाः सर्वेषु शक्त्यादिषु तत्त्वेषूपादानतयाऽधिष्ठातृत्वेन च 
प्रकाशन्ते, ईश्वराणामनन्तादीनां शिवानां च सदाशिवादिपदस्थानामात्मनामेभ्यो 
हेतुभूतेभ्यो यथास्वमधिकारयोरनुग्राह्यानुग्राहकत्वरूपयोः सदा रागो भवति, 
पुरुषाणां चैते धिया ध्येयतया धार्यन्ते, अप्रतिहतविलक्षणतेजसो 
भुक्तिमुक्त्याख्याभीष्टप्रदायिनश्च भवन्ति | तस्मादेतेऽपि शिवशास्त्रे रत्नानि, प्रोच्यन्त 
इत्यध्याहारः | अप्रतिहतविलक्षणतेजस्तया चैषामतिशयं दर्शितम् || ४-५ ||

	रत्नत्रयं समाश्रित्य वर्तते तत्त्वसंहतिः |
	अध्वैतत्प्राप्तये षोढा कर्ण्यते परमेष्ठिना || ६ ||

	तत्र शुद्धतत्त्वसंहतिर्बिन्दुमुपादानत्वेन, शिवं कर्तृतया, शक्तिं च 
तत्करणतया संश्रित्य वर्तते, उपादानादि विना कार्योत्पत्त्यसंभवात् | अशुद्धायां च 
शिवशक्तो एव परम्परया कर्तृकरणे, बिन्दुश्च निवृत्त्यादिकलाद्वारेणाधार इति वक्ष्यामः 
| अत्र बुभुक्षूणां भौतिकदीक्षाभाजां साधकानां विचित्रभुवनभोगात्मना 
परिणतो बिन्दुः प्राप्यः, शिवस्तु शक्त्यविनाभूतो नैष्ठिकदीक्षाभाजां मुमुक्षूणाम् | 
तत्प्राप्तये च कलादिषत्प्रकारोऽध्वा शिवेन शास्त्रेषु वर्ण्यते || ६ ||

	एषां चाध्वत्वमुपरिष्टात् साधयिष्यति, इदानीमस्य दीक्षादावुपयोगं दर्शयति-

	एतदेव मतं बीजं त्रयं दीक्षाप्रतिष्ठयोः |

	एतदपरिज्ञाने दीक्षाप्रतिष्ठयोरशक्यानुष्ठानत्वादिद-मेव तयोर्मूलमित्यर्थः ||

	एतदेव स्फुटीकरोति-

	योगाश्च विविधाः कर्म नित्यनैमित्तिकं यथा || ७ ||
	ज्ञानानि सिद्धयो मोक्षा अपि तस्यावबोधनात् |
	एतदेव परा काष्ठा मोक्षाख्याणोर्विचारतः || ८ ||

	योगाः सालम्बनादयः | नित्यं पूजादि | नैमित्तिकं दीक्षादि | ज्ञानानि 
तद्विषयाणि पशुपाशपतिविषयाणि च | सिद्धयः अणिमाद्याः | मोक्षः शिवसाम्यं 
सदाशिवादिपदप्राप्तिश्च | यदुक्तं श्रीमन्मतङ्गे- मोक्षः सप्तप्रकारोऽयम्, (यो० ५|६७) इति 
| एतत्सर्वं तज्ज्ञानात् सिद्ध्यतीति | किञ्च, एतत्प्राप्तिरेवाणोः परा काष्ठा, परमोक्ष 
इत्यर्थः || ७-८ ||

	ततश्च-

	श्रोतव्यमेतदाप्तोक्त्या मन्तव्यं चोपपत्तिभिः |
	ध्येयं च योगमार्गेण शक्तिपातोदितात्मभिः || ९ ||

	शक्तिनिपातान्मलपरिपाकाविनाभूतादुदितात्मभिरूर्ध्व-पदोन्मुखचेतोभिः | अनेन 
चैषामागमानुमानयोगिप्रत्यक्ष-सिद्धत्वं सूचयति || ९ ||

	का पुनरत्राप्तोक्तिरत आह-

	आप्तोक्तिरत्र सिद्धान्तः शिव एवाप्तिमान् यतः |
	न ताभ्यां सदृशः कश्चिच्छ्रेय आप्तिविधायकः || १० ||

	सिद्धान्तशब्दः पङ्कजादिशब्दवद्योगरूढ्या शिवप्रणीतेषु कामिकादिषु 
दशाष्टादशसु तन्त्रेषु प्रसिद्धः | ततस्तान्येवाबाधितत्वात् प्रमाणानीति भावः | कुत 
इत्यत्राह- शिव एवाप्तिमान् यत इति | ननु कणादपतञ्जलिप्रभृतयोऽप्याप्ता एवेत्यत आह- न 
ताभ्यामिति | सत्यम्, तेऽपि स्वविषये वस्तुन्याप्ता एव, किन्त्वसर्वज्ञत्वात् तेषां तत्प्रणीतानि 
च शास्त्राणि तदविषयेषु बिन्द्वादिषु वस्तुषु न प्रमाणीभवितुमर्हन्ति, शिवस्तु 
निरतिशयसर्वार्थज्ञानक्रियत्वात् परमाप्तः, तत्प्रणीतानि च शास्त्राणि 
सार्वाऽन्यागमप्राप्यस्थानप्रदर्शनपूर्वकं तदनधिगतार्थगन्तृत्वादबाधितत्वाच्च 
प्रमाणान्येव | यदाहुः- अनधिगतार्थगन्तृ प्रमाणम् इति | ततस्तेन शिवेन तदागमेन 
च सदृशं न किञ्चिच्छ्रेयसः साधकमस्ति | ननु नित्यत्वादेवागमानां प्रामाण्यं 
नाप्तप्रणीततयेति मीमांसकाः, तदयुक्तम्, रचनायाः कर्तारं विना 
घटादिवदुत्पत्त्यदर्शनात् | इत्यादि विस्तरेण साधितमस्माभिर्मृगेन्द्रवृत्तिदीपिकायामिति तत 
एवावधार्यम् || १० ||
	यद्येवं वामादयोऽपि शैवत्वेन प्रसिद्धाः शिवकृता एव, तन्न, 
परस्परविरुद्धार्थाभिधायित्वेन तेषां शिवाकृतत्वात् | यदाहुः- (पूर्वतनी १३५ 
पृष्ठस्था प्रथमा टिप्पणी द्रष्टव्या |) सुगतो यदि सर्वज्ञः कपिलो नेति का प्रमा | 
अथोभावपि सर्वज्ञौ मतिभेदः कथं तयोः || इति | प्रसिद्धिस्तु तेषां 
शिवाधिष्ठितात्मान्तरप्रणीतत्वेनेत्यविरोधः | एतदेवाह-

	सिद्धान्त एव सिद्धान्तः पूर्वपक्षास्ततः परे |
	आप्तस्तु शिव एवैकः शिवान्ये त्वशिवा मताः || ११ ||

	शिवत्वं चात्र सर्वज्ञत्वसर्वकर्तृत्वमभिप्रेतम् || ११ ||

	ततश्च-

	सिद्धान्तः सेव्यते सद्भिः शक्तिपातपवित्रितैः |
	कामकारितयाऽन्यैस्तु निन्द्यते पशुशास्त्रवत् || १२ ||

	एतदेव शक्तिपातचिह्नत्वेनोक्तं श्रीमन्मृगेन्द्रे- येषां शरीरिणां शक्तिः 
पतत्यविनिवृत्तये |

	विनिवृत्तये | तेषां तल्लिङ्गमौत्सुक्यं मुक्तौ द्वेषो भवस्थितौ || भक्तिश्च 
शिवभक्तेषु श्रद्धा तच्छासके विधौ | (वि० ५|४-५) इति | ततश्च शक्तिपातानन्तरभाविन्या 
दीक्षया पवित्रितैः शोधितैः सिद्धान्तः सेव्यते | यदुक्तं श्रीमत्किरणे- तीव्रशक्तिनिपातेन 
गुरुणा दीक्षितो यदा | सर्वज्ञः स शिवो यद्वत् (वि० १|२१) इति || १२ ||

	अस्य च पशुजननिन्दया न प्रामाण्यव्याहतिरस्तीति दृष्टान्तेनाह-

	नहि कस्तूरिकामोदः पुरुषैः प्रतिहन्यते |
	हेतुभिः साध्यते किन्तु धन्यैराघ्रायते सदा || १३ ||

	तदीयदीक्षाद्युपयोगितया शिवादिपरिज्ञानं भोगमोक्षार्थिभिः कार्यम् | तज्ज्ञानं 
च सिद्धान्ताभ्यासेन, तदभ्यासश्च शक्तिपाताविनाभाविन्या दीक्षया सिद्ध्यतीत्युक्तम् || 
१३ ||
	अत्र केचिदाहुः- मिमनेनासत्यभूतेन शिवादिवस्तुकथनेन 
तत्परिज्ञानसाधनकथनेन वा, सर्वं खल्विदं ब्रह्म (छा० उ० ३|१४|१), एको वशी 
सर्वभूतान्तरात्मा (कठो० ५|१२) इत्यादिश्रुतिभिः परमात्मैव चिदाकारः सत्यभूतः | स 
एव शिवादिशब्दवाच्यो नान्यत्किञ्चिदस्ति | ततः परमानन्दस्वरूपस्य तस्य 
यथावदवबोध एव मोक्षहेतुरिति | तान् प्रत्याह-

	वेदान्तैश्च कुलाम्नायैस्तथान्यैः प्रतिपाद्यते |
	आनन्दविप्रलब्धानामानन्दोपहिता चितिः || १४ ||

	यदेतद्वेदान्तादिशास्त्रैरन्यैश्च शाक्तादिभिश्चितिश्चैतन्यात्-मकमेव वस्तु 
पारमार्थिकम्, तस्याश्चितेरानन्दोपहितायाः परमानन्दस्वरूपाया अवबोध एव 
मोक्षहेतुरिति प्रतिपाद्यते; तदानन्दविप्रलब्धानाम् आनन्दं ब्रह्म (बृ० उ० ३|९|३४) इति 
श्रुतिगतस्यानन्दशब्दस्य परिपूर्णतार्थस्य सुखार्थताभ्रान्त्या 
विप्रलब्धानामपरिणतमलानामेव शोभते, नान्येषामस्मदा-दीनां शिवानुगृहीतानामिति 
भावः | तथा ह्यात्मैकत्वं तावत् साधयितुमशक्यम्, अनेकत्वप्रतिपादकानां 
श्रुतीनां सम्भवात्, एकत्वश्रुतीनामन्यपरत्वादनेकत्वज्ञापकस्य दृश्यमानस्य 
जननमरणादिप्रतिनियमस्यानपह्नवनीयत्वाच्च | तेषां चात्मनामस्वातन्त्र्यस्य दर्शनाद् 
बद्धत्वे सति तेषां भोगमोक्षकर्ता शिवः, तदुपादानादयश्चागमेनानुमानेन सिद्धा 
इत्यादिविस्तरेणास्माभिर्मृगेन्द्रवृत्तिदीपिकायां दर्शितम्, साधितं च 
रामकण्ठादिभिर्मतङ्गवृत्त्यादाविति ततोऽवधार्यम् | ग्रन्थविस्तरभयान्नात्र प्रपञ्च्यते 
|| १४ ||

	अत एवात्मविषयं विज्ञानमपि तत्तच्छास्त्रप्रसक्तानां यथावन्न 
संभवतीत्याह-

	चिन्महोदधिगाम्भीर्यमवसीयेत सूरिभिः |
	अवगाह्य परानन्दलहरी यदि नोत्क्षिपेत् || १५ ||

	यदि हि प्रोक्तवत्परमानन्दभ्रान्तिकल्लोलस्तान्नोत्क्षिपति, ततो 
विद्वद्भिश्चिन्महोदधेरात्मवर्गसमुद्रस्य गाम्भीर्यं सर्वज्ञत्वसर्वकर्तृत्वात्मस्वरूपं 
नित्यत्वव्यापकत्वानेकत्वादि

चावगाह्य प्रमाणैर्विषयीकृत्यावसीयेत, नान्यथा | तत्तच्छास्त्रकर्तृणामसर्वज्ञत्वात् 
तद्वचनादेतन्न संभवतीत्यर्थः || १५ ||

	कुतः पुनरेतज्ज्ञायते ? अत आह-

	तदत्र कथितं सर्वस्रोतसां ज्यायसि प्रभोः |
	उदक्षेणोर्ध्ववक्त्रेण ततस्तदवधारयेत् || १६ ||

	तच्चात्मस्वरूपं वामादिसमस्तशास्त्रस्रोतसां मध्यादुत्कृष्टे सिद्धान्ताख्ये 
स्रोतसि कथितमिति तत एवावधार्यम् | शिवकृतत्वेन ज्यायस्त्वमेवास्य साधयति- 
प्रभोरुदक्षेणोर्ध्ववक्त्रेणेति | कथितमिति | वक्त्रशब्देन वचनत्राणरूपा शक्तिरुच्यते, 
परमार्थतः शिवस्य देहाभावात् | अतश्चोदक्षेणोदङ्मुखेनानुग्रहप्रवृत्तेनोर्ध्वस्थितेन 
च शक्त्यात्मना वक्त्रेण | बिन्दुशक्तेर्नादादिक्रमेणोत्पादिते शास्त्रे प्रकाशितमित्यर्थः | 
नन्वशरीरस्य शास्त्रोपदेशानुपपत्तिः ? तन्न, जगत्सृष्ट्यादिवत् सङ्कल्पमात्रेण 
विद्येश्वरादीनां शास्त्रावबोधकत्वात् || १६ ||

	किञ्च-

	हेतूनपि परीक्षायै लक्षयेत् तस्य शास्त्रतः |
	नह्यत्र शेमुषी शुद्धा विपुलापि प्रगल्भते || १७ ||

	तस्यात्मस्वरूपस्य परीक्षणमपि सिद्धान्तोक्तैरेव हेतुभिः कार्यमिति भावः || १७ ||

	इत्थं प्रसङ्गादात्मस्वरूपस्य सिद्धान्तैकगम्यत्वं प्रसाध्य प्रकृतानां 
शिवादिरत्नानां श्रवणमनननिदिध्यासनानि सिद्धान्तादेवेति प्रागुक्तं प्रपञ्चयति-

	अलौकिकानि सूक्ष्माणि गोपितानि शिवेन च |
	त्रीणि रत्नानि को वेत्ति सिद्धान्तेत विना स्वयम् || १८ ||
	हेतूनपि कुतर्कान्धतमसारीन् मनीषया |
	तद्वद् योगं च को वेत्ति सबीजाबीजलक्षणम् || १९ ||

	तत्र सबीजयोगः सदाशिवाद्याकारः सकलविषयः, निर्बीजस्तु निष्कलविषयः | 
अनेनैषामागमानुमानयोगिप्रत्यक्षगम्यत्वमपि दर्शयति || १८-१९ ||

	अपि च-

	सिद्धान्तः सेवितः सद्भिरपि कानान् प्रयच्छति |
	सर्वान् साधकचित्तस्थानाप्तश्चिन्तामणिर्यथा || २० ||

	सिद्धान्तादेव साधकानां तत्तत्सिद्धसाधनज्ञानं तदनुष्ठानात् 
फलावाप्तिश्चेत्यर्थः || २० ||

	इत्थं सिद्धान्तज्ञानफलं प्रदर्श्य तदभिधेयार्थ-प्रकाशकत्वादस्यापि 
प्रकरणस्य तदेव प्रयोजनमिति सूचयन् अभिधेयपरीक्षां प्रतिजानीते-

	तमासेव्य मयाप्येषा बिन्दुशक्तिशिवाश्रया |
	परीक्षा क्रियते तत्र बिन्दुरादौ निरूप्यते || २१ ||

	तत्र बिन्दुसिद्धिमाह-

	जायतेऽध्वा यतः शुद्धो वर्तते यत्र लीयते |
	स बिन्दुः परनादाख्यः नादबिन्द्वर्णकारणम् || २२ ||

	वक्ष्यमाणवद्विचित्रभुवनादिरूपत्वेन शुद्धाध्वनः कार्यत्वात् तदुपादानं 
बिन्दुः सिद्ध्यति | किञ्च, शब्दोपादानतयापि तस्य सिद्धिरित्याह- नादविन्द्वर्णकारणमिति | 
तत्र नादो नामाभिधेयबुद्धिहेतुर्बिन्दोः प्रथमप्रसररूपः सूक्ष्मो नादश्चिन्तया 
रहितत्वेन श्रीमत्कालोत्तराद्युक्तः | बिन्दुश्च तत्कार्यं मयूराण्डरसबिन्दुवदव्यपदेश्यः 
परामर्शज्ञानरूपोऽक्षर-बिन्दुस्तत्रैव सूक्ष्मत्वेनोक्तः | अर्णश्च वर्णं 
आकाशवायुप्र-भवः श्रोत्रग्राह्यः स्थूलशब्दः | तदुक्तं तत्र- स्थूलं शब्द इति 
प्रोक्तं सूक्ष्मं चिन्तामयं भवेत् | चिन्तया रहितं यत्तु तत्परं परिकीर्तितम् || (१|८) || 
२२ ||

	तत्र शुद्धाध्वनो भुवनाद्याधारत्वं दर्शयितुमाह-

	उत्तीर्णमायाम्बुधयो भग्नकर्ममहार्गलाः |
	अप्राप्तशिवधामानस्त्रिधा विज्ञानकेवलाः || २३ ||

	त्रिविधा हि पश्वात्मानः- तत्र मलकर्ममायायुक्ताः सकलाः, 
प्रलयाद्युपसंहृतकलादयो मलकर्मयुक्ताः प्रलयाकलाः, विज्ञानादिभ्यः कर्मणोऽपि 
क्षयान्मलमात्रयुक्ता विज्ञानकलाः | ते पुनः मलपरिपाकतारतम्यात् शिवप्रसादेन 
भग्नकर्ममलाख्य-महारोधाः किञ्चिदवशेषिताधिकारमलत्वादसंप्राप्तशिव-
साम्यास्त्रिविधा एव विज्ञानकेवलिनो भवन्ति || २३ ||

	के ते भेदा इत्याह-

	विद्याविद्याधिपतयः पशुपूर्वाः सदाशिवाः |
	तत्र विद्याभुजः पूर्वे मन्त्रा विद्याश्च नामतः || २४ ||

	तत्र प्रथमे विद्यातत्त्वनिवासिन इत्याह- तत्र विद्याभुज इति || २४ ||

	विद्येश्वरनियोज्यास्ते संख्यया सप्तकोटयः |
	तेषां पुराणि विद्यायां वामादीनि यथोत्तरम् || २५ ||

	विद्येश्वरनियोज्यत्वं चैषामनुग्रहकरणत्वात्, विद्येश्वराणां च 
पञ्चविधकृत्याधिकारित्वात् || २५ ||

	स्फीतानि नव जातानि तनुभोगेन्द्रियादिभिः |

	एतानि भुवनान्युत्तरोत्तरं विशिष्टभोगादिमन्तीत्यर्थः ||

	अथैतेभ्यो विशिष्टा विद्येशा इत्याह-

	मध्याः प्रशान्तकलुषा विद्येशाः शिवतेजसः || २६ ||
	अधिकारमलोपेतास्तत्त्वमैशं समाश्रिताः |
	शिवार्ककरसंपर्कविकासात्मीयशक्तयः || २७ ||

	प्रशान्तमलत्वमधिकारमलयोगित्वं शिवानुगृहीतत्वं च मन्त्राणामपि 
समानमेव | शिवतेजसः पञ्चविधकृत्यकारिणः | यदुक्तं श्रीमद्रौरवे- 
सृष्टिसंरक्षणादानभावानुग्रहकारिणः (१|१५) इति || २६-२७ ||

	अष्टावनन्तपूर्वास्ते यथापूर्वं गुणाधिकाः |
	तथा पुराणि तत्रैषामनन्तः परमेश्वरः || २८ ||

	अष्टावनन्तपूर्वा इति | अनन्त-सूक्ष्म- शिवोत्तम- एकनेत्र- एकरुद्र- त्रिमूर्ति- 
श्रीकण्ठशिखण्डिसंज्ञाः | तत्रेश्वरतत्त्वे तेषामष्टौ भुवनानि प्राग्वदेव | अत 
एषामनन्त एव परमेश्वरः || २८ ||

	तत्राणवः पुरेष्वासन् नाप्यन्ये तद्विभूतयः |
	परे सदाशिवसमाः पतिकृत्याधिकारिणः || २९ ||

	तत्तद्भुवनेश्वराराधनादिना दीक्षया वा तेषु भुवनेषु योजिता आत्मानश्च 
विद्यन्ते | अयं च न्यायो विद्याभुवनेषु सदाशिवादिभुवनेषु च विज्ञेयः | यदुक्तं 
सूक्ष्मस्वायम्भुवे- यो यत्राभिलषेद् भोगान् स तत्रैव नियोजितः | 
सिद्धिभाङ्मन्त्रसामर्थ्यात् (३९|२) इति | अथ पशुसदाशिवानाह- परे सदाशिवसमा इति || २९ 
||

	मूर्धानमध्वनः प्राप्ताः प्रसन्ने परमेश्वरे |

	सदाशिवश्चात्राधिकारावस्थः शिव एव | तस्य च अधिकारादयोऽवस्था 
औपचारिका इत्युक्तम्- अधिकारी स भोगी च लयी स्यादुपचारतः  इति | 
संस्कार्यसदाशिवादीनां तु भेदो वास्तव एव |

	एते च सदाशिवतत्त्वस्थसदाशिवभुवनवासिन इत्याह-

	तत्त्वमेषामसूताङ्गपुरभोगादिशोभितम् || ३० ||
	सदाशिवमधिष्ठातृनाम्ना तेऽपि सदाशिवाः |

	अत एवैषां देहादयोऽवास्तवा एव, अधिष्ठातुस्तस्य शिवस्य न पारमार्थिका 
इत्युक्तं श्रीमत्पौष्करे- साधकस्य तु लक्ष्यार्थं तस्य रूपमिदं स्मृतम् इति || ३० ||

	उक्तार्थमुपसंहरति-

	अष्टादशभिरध्वायं भुवनैः सह भोक्तृभिः || ३१ ||
	त्रिभिश्च तत्त्वैरुद्दिष्टो विशुद्धः शिवकर्तृकः |

	एष चाध्वा कार्यत्वात् शिवकर्तृक इत्यर्थः | अत्र च निवृत्त्यादिभुवनानां 
शक्तिशिवतत्त्वयोश्च सदाशिवतत्त्व एवान्तर्भावो विज्ञेयः || ३१ ||

	कार्यत्वादेवास्य शुद्धाध्वनः केनापि नित्येन कारणेन भवितव्यम्, तच्च 
बिन्द्वाख्यमित्याह-
	
	सदाशिवादितत्त्वौघो नित्योपादानकारणः || ३२ ||
	विकारित्वाद्यथा कुम्भस्तथा चैष ततस्तथा |

	एषोऽपि सदाशिवादिरध्वा विकारी, ततो नित्योपादानकारण इति || ३२ ||

	ननु घटोपादानकारणस्य मृत्पिण्डस्यानित्यत्वादनेनापि 
शुद्धाध्वोपादानेनानित्येन भवितव्यमिति धर्मिस्वरूपविपरीत-साधकत्वाद् विरुद्धोऽयं 
विकारित्वादिति हेतुः ? अत आह-

	पार्थिवोऽपि भवेत् कुम्भो मायोपादानकारणः || ३३ ||

	साक्षान्मृदुपादानत्वेऽपि घटस्य परम्परया मायैवोपादानकारणमिति || ३३ ||

	कुत इत्याह-

	विनाशोत्पत्तिमत्त्वाभ्यां परिणामितया तथा |

	अयमभिप्रायः- उत्पत्तिविनाशधर्मिणां हि वस्तूनां 
घटकपालाद्यवान्तरपरिणामत्वेनावान्तरकार्यकारणभावे सत्यपि पृथिव्यादितत्त्वानां 
परम्परयोपादानं मायाख्यं नित्यं परमकारणमभ्युपगन्तव्यम्, 
अन्यथाऽनवस्थाप्रसङ्गात् | उक्तं च श्रीमत्स्वायम्भुवे- मायातत्त्वं 
जगद्बीजमविनाश्यव्ययात्मकम् इति ||

	एतदेव प्रपञ्चेन साधयति-

	यद्यदुत्पद्यते वस्तु तन्मायेयं यथा कला || ३४ ||
	उत्पत्तिनाशौ मायेयधर्मावाह महेश्वरः |

	आप्तवाक्येनाप्येतत्सिद्धमिति भावः || ३४ ||

	इदानीं सत्कार्यवाददृष्ट्या कलाद्यवस्थाभेदेनोत्पत्ति-विनाशव्यपदेशं भजन्ती 
मायैव कलादिकार्यद्वारेण परिणमत इति दर्शयितुं परिणामशब्दार्थमाह-

	परिणामो हि वस्तूनां पूर्वावस्थापरिच्युतेः || ३५ ||

	अवस्थान्तरसंप्राप्तिः क्षीरस्य दधिभाववत् |
	दध्नश्च तक्रवत् तत्र तक्रावस्था निरूप्यते || ३६ ||

	दृष्टान्तस्वरूपनिरूपणायाह- तत्रेति || ३५-३६ ||

	सा हि-

	न दध्नो नापि दुग्धस्य पूर्वावस्थे हि ते मते |

	दध्यवस्थायां क्षीरावस्थायां वा तक्रावस्था नास्तीत्यर्थः | तथा हि 
क्षीरमेव दध्यादिरूपेण परिणमते, क्षीरं नष्टं दध्युत्पन्नमित्यादिव्यपदेशश्च 
दृश्यते |
	एतदेवाह-

	सदवस्थं हि वस्त्वेकं पूर्वं क्षीरं ततो दधि || ३७ ||

	असत उत्पत्त्यसंभवात् सदेव दधि क्षीरादभिव्यज्यते, सदेव तक्रं 
दध्नोऽभिव्यज्यत इति भावः | अयं च सत्कार्यवादोऽस्माभिर्-मृगेन्द्रवृत्तिदीपिकायां 
विस्तरेण दर्शितः || ३७ ||
	
	यथा चैषां दधिनवनीताद्यवस्थापरिणामभेदेन विचित्रार्थक्रियाणां 
कार्याणां क्षीरमेवोपादानम्, एवं तत्त्वभुवनादिभेदेन विचित्रपरिणामवतां 
विचित्रार्थक्रियाणां च कलादिकार्याणां साक्षात् परम्परया च मायैव 
परमकारणमित्याह-

	पश्चात् तक्रं तथा माया विचित्रपरिणामतः |
	तत्त्वतात्त्विकभावानामुपादानमनश्वरम् || ३८ ||

	यद्येवं क्षीरवत् सत्वात्मना परिणामादनित्यत्वं मायायाः, तन्न, सर्वथा 
दृष्टान्तासंभवात्, परिणामित्वमात्र एवास्य दृष्टान्तत्वम् | ततश्च 
घृतकीटन्यायेनैकदेशेनैव माया परिणमत इत्यदोषः || ३८ ||

	इत्थं घटस्यापि परम्परया नित्योपादानत्वं प्रसाध्योपसंहरति-

	ततो निदर्शनं साधु प्रसिद्धोक्तविशेषणम् |

	प्रकर्षेण सिद्धमुक्तं नित्योपादानत्वरूपं विशेषणं यस्य तत् तथाविधमिति |

	पारिशेषिकानुमानेनापि बिन्दुसिद्धिमाह-

	न माया नेश्वरो नाणुर्न शक्तिः शुद्धवर्त्मनः || ३९ ||
	उपादानमतो बिन्दुः परिशेषेण लभ्यते |

	तत्र मायाया अनुपादानत्वं साधयति-

	तथाहि माया या तेषां क्षोभिताऽनन्ततेजसा || ४० ||
	जलादिक्षितिपर्यन्तं तत्त्वजातमसूत सा |

	तेषां मध्याद् या माया, सा ह्यचेतनत्वादनन्तसामर्थ्य-क्षोभितैव 
स्वकार्यमुत्पादयति | यदुक्तं श्रीमत्किरणे- शुद्धेऽध्वनि शिवः कर्ता प्रोक्तोऽनन्तोऽसिते 
प्रभुः (वि० ३|२७) इति || ४० ||

	तत्रैव हेतूनाह-

	अविशुद्धजडत्वेन मायामार्गतया तथा || ४१ ||
	दुःखानुषङ्गान्मायेयकार्माणवमलान्वयैः |
	सकलाणूपभोग्यत्वात् परिणामोदयैरपि || ४२ ||

	यतोऽस्या अशुद्धाध्वनोऽशुद्धत्वे सति जडत्वम्, यतश्च मायामार्गत्वं 
मोहहेतुत्वम्, यस्माच्च दुःखानुषङ्गः, यतश्च मायेयैरनात्मनि 
आत्माभिमानादिभिर्मलैः, कार्मेण सुखदुःखमोहहेतुना 
विपर्ययासक्त्यादिभावप्रत्ययात्मना मलेनाणवेन चाणोरनाद्यावारकेण पशुत्वाख्येन 
संबन्धः, बन्धत्रययोगिनामेव देहेन्द्रियादिजनकत्वात् | अत एव यतश्च 
सकलाणूपभोग्यत्वं भुवनादिद्वारेण, यस्माच्च विचित्रकर्मफलभोगसाधनत्वेन विचित्रा 
अनेकविधाः परिणामोदयाः परिणामवृद्धयः, तस्मादनन्तेन क्षोभिता माया 
तादृशं कार्यं जनयति, शुद्धस्य शिवस्य अशुद्धविषये कर्तृत्वायोगात् | यद्येवं 
शिवस्यासर्वकर्तृत्वप्रसङ्गः ? तन्न, साक्षात्कर्तृत्वमत्र निषिद्धं न तु प्रयोजककर्तृत्वम्, 
अनन्तादेरपि तदधिष्ठानं विना कर्तृत्वासंभवात् || ४१-४२ ||

	एतदेव प्रपञ्चयति-

	माया जडान्तरव्याप्ता परिणामवती च यत् |
	निष्पादने कलादीनां शरीरादिसमन्वितम् || ४३ ||
	पुरुषं गमयेदेव पराधीनमसंशयम् |
	सुवर्णमिव कर्मारं मकुटोत्पादकर्मणि || ४४ ||

	यद्येवं शिवस्यापि शुद्धविषये कर्तृत्वात् शरीरेन्द्रिययोगादि-प्रसङ्गः ? तन्न, तस्य 
नित्यनिर्मलनिरतिशयसर्वार्थज्ञानक्रिया-युक्तत्वात्, अशरीरस्याप्यात्मनः स्वदेहस्पन्दादौ 
कर्तृत्वदर्शनाच्च | अनन्तस्य त्वधिकारमलयोगाच्छरीराद्यपेक्षेत्यविरोधः || ४३-४४ ||

	अतश्च-

	सैषा विकल्पविज्ञानगोचरैव सती च यत् |
	क्षोभ्यतेऽनन्तनाथेन कुम्भकारेण मृद् यथा || ४५ ||

	सविकल्पज्ञानविषय एव शरीरिणां कर्तृत्वं दृष्टमिति भावः || ४५ ||

	किमत इत्यत आह-
	
	सविकल्पविज्ञानं चितेः शब्दानुवेधतः |

	सविकल्पकविज्ञानमयं घट इति परामर्शरूपात् शब्दोल्लेखादेवात्-मनो दृश्यते ||

	कि~चातः ? इत्यत आह-

	स तु शब्दश्चतुर्धा वाग्वैखर्यादिविभेदतः || ४६ ||
	जायते बिन्दुसंक्षोभादनन्तस्यार्थदर्शने |

	अनन्तस्य सविकल्पकज्ञानोत्पत्त्यर्थमवश्यं शब्दोऽपेक्षितः | तदानीं 
चाशुद्धाध्वनोऽनुत्पत्तेः स्थूलाकाशाभिव्यङ्ग्यत्वं न शब्दस्योपपद्यत इति 
शिवक्षुभितबिन्दुजन्य एव शब्दोऽभ्युपगन्तव्यः | तस्य च वैखर्याद्याश्चतस्रो वृत्तीर्वक्ष्यति 
| तत्र शब्दोपादानत्वेनापि बिन्दुसिद्धिः || ४६ ||

	किञ्च-

	विद्याशरीरो भगवाननन्तः क्षोभको मतः || ४७ ||
	मायायाः सा च विद्वद्भिर्बैन्दवं तत्त्वमुच्यते |

	अनन्तस्य बैन्दवशरीरयोगः श्रूयते, तदुपादानतया बिन्दुः सिद्ध्यतीति भावः || 
४७ ||

	अत्रोपसंहारः-

	अतो न मायोपादानं तथैवायं महेश्वरः || ४८ ||

	बिन्दुरेवात्र शुद्धाध्वन्युपादानमित्यर्थः | किमनेनाप्रसिद्धेन बिन्द्वाख्येन 
कल्पितेन, ईश्वर आत्मा तच्छक्तिर्वा शुद्धाध्वन्युपादानमस्तु, अत आह- तथैवायमिति || ४८ 
||

	चेतनत्वादवृत्तित्वात् परिणामात् ततस्तथा |
	आत्मा शक्तिश्च विज्ञेयौ विस्तरोऽत्रै?व वक्ष्यते || ४९ ||

	मृदादीनां ह्यपादानानामचेतनत्वं दृष्टम् | चेतनाश्च शिवात्मशक्तयः | 
ततस्ते नोपादानं भवितुमर्हन्ति | किञ्च, उपादानं हि परिणामेन वा कार्यमुत्पादयति, 
यथा क्षीरस्य दधिभावः, वृत्तिरूपेण वा, यथा पटस्य गृहादिभावः | 
शिवादीनामेषां तु वृत्तिपरिणामौ न संभवतः, अविकारित्वात्, विकारित्वे 
जडत्वानियत्वादिदोषप्रसङ्गात् | अस्य प्रपञ्चोऽत्रैव भविष्यति | प्रोक्तं 
चास्माभिस्तत्त्वप्रकाशवृत्तौ || ४९ ||

	अन्यथा बिन्दुसिद्धिमाह-

	इतोऽपि लक्ष्यते बिन्दुरणुवैषम्यदर्शनात् |

	कुत इत्यत्राह- अणुवैषम्यदर्शनादिति | अणूनामात्मनां 
ज्ञानादिवैषम्यदर्शनात् ||

	वैषम्यमेवाह-

	दृश्यन्ते पुद्गलाः केचिदल्पज्ञानक्रियान्विताः || ५० ||
	तेभ्योऽधिकाः परेऽन्ये तु सर्वज्ञा बलशालिनः |

	एतच्च वैचित्र्यं तेषां न स्वतः संभवतीत्याह-
	
	पुद्गलश्चेतनो नित्यो विकाररहितो मतः || ५१ ||

	आत्मनो हि सर्वदाऽनन्तघटपाटाद्यध्यवसायज्ञानानु-संधातृत्वेन 
स्वसंवेदनसिद्धत्वाद् देहान्तरफलकर्मभोक्तृतया च चेतनत्वं नित्यत्वं च 
सिद्धमागमेषु श्रूयते | इत्यतोऽस्य न विकारः संभवति || ५१ ||

	अन्यथा हि-

	विकारित्वे जडानित्यभावः स्याद् घटकुड्यवत् |

	अयं च न्यायः शक्तेरपि समानः, धर्मधर्मिणोरव्यतिरेकादित्याह-

	तथैव च चितिः शक्तिस्तयोरप्यविकारिणोः || ५२ ||

	इदं च प्रागेव दर्शितम् | उक्तं च नादकारिकासु- 
अविकार्यत्रात्मोक्तस्तच्छक्तिश्चाप्यतो न योग्यौ तौ | बहुधा स्थातुं यद्वा चैतन्यविनाकृतौ 
विकारित्वात् || (श्लो० १९) इति | अत एव तयोरौपाधिकमेव वैचित्र्यमित्याह- तयोरपीति || ५२ ||

	बहुधा यदवस्थानं तदुपाधिवशाद् भवेत् |

	ततश्च-

	संपृक्ता चिदणोर्येन मायाद्यर्थावलोकने || ५३ ||
	यदुपाधेर्विचित्रा च स बिन्दुर्बहुवृत्तिकः |

	अत्रात्मनां चिच्छक्तिर्येन नादात्मना परिणतेनाभिधेय-बुद्धिबीजेन संपृक्ता 
मायेयसविकल्पार्थावलोकने प्रवर्तते, यस्य च 
प्रत्यात्मनियतैर्नादाख्यैर्विचित्रैर्वृत्तिभेदैरुपहिता विचित्रैव प्रकाशते, स बिन्दुः | एतच्च 
विस्तरेणोक्तं तत्रभवता रामकण्ठेन नादकारिकासु | प्रोक्तं च श्रीमत्कालोत्तरे- 
नादाख्यं यत्परं बीजं सर्वभूरेष्ववस्थितम् (१|५) इति || ५३ ||
	ननु कर्मणैव प्रत्यात्मनियतेनात्मनां भोगवैचित्र्यवद् ज्ञानादिवैचित्र्यमप्यस्तु ? 
अत आह-

	न कर्मणाऽणोर्वैचित्र्यमनपेक्षेण जायते || ५४ ||
	वैचित्र्यमपि भोगस्य सापेक्षेणैव तेन यत् |

	कर्म हि कलादितत्त्वभुवनादिसापेक्षमेव भोगवैचित्र्यं करोति, अन्यथा 
पृथिव्यादीनामप्यनुपयोगात् || ५४ ||
	एवं ज्ञानवैचित्र्यमपि नादसहकृतमेव करोति न केवलम् | तदेव सापेक्षत्वं 
दर्शयति-

	कर्मोपभोगं कुरुते वैचित्र्यं चन्दनादयः || ५५ ||
	तदेव यदि तत्कुर्यात् किं तैरिति विलुप्यताम् |

	कर्म परं फलजननमेव करोति, तस्य तु वैचित्र्यं सहकारिवैचित्र्यादेव भवतीति 
भावः | ननु कर्मतश्च शरीराणि विविधानि (विषयाः कारकाणि चेति तत्रत्यः पाठः |) 
शरीरिणाम् (स्वा० ३२|१३) इति श्रीमत्स्वायम्भुवश्रुतेः कर्मैव साधनवैचित्र्यमपि करोति | 
सत्यम्, साधनवैचित्र्यद्वारेणैव कर्म फलवैचित्र्यं करोति न केवलमित्यविरोधः || ५५ ||

	एतदेव द्रढयति-

	प्रवृत्तिः सर्वभूतानां त्यागोपादानकारणम् || ५६ ||

	अपेक्ष्यवस्तुसद्भावे हि हेयानां त्यागार्थम् उपादेयानां चोपादानार्थं 
भूतानां प्रवृत्तिः संभवति, नान्यथा || ५६ ||

	प्रकारान्तरेण बिन्दुसिद्धिमाह-

	किञ्चातिशायिकं प्राहुस्तमम्बरमनश्वरम् |
	शिवानामसमैश्वर्यभाजां भोगाधिकारयोः || ५७ ||
	ज्योतिर्गणानामाकाशमिव भूतादिकारणम् |

	यथा हि पञ्चभूतादिभूतमाकाशमवकाशदायित्वेन 
स्थूलशब्दाभिव्यञ्जकत्वेन च सूर्यादीनां ज्योतिषां भोगाधिकारयोः कारणम्, एवं 
शुद्धाध्ववासिनां शिवानां सर्वज्ञत्वसर्वकर्तृत्वात्मकशिवत्वयोगिनां 
विद्येश्वरादीनामव-काशदानेन शब्दोत्पादनेन च भोगाधिकारयोः कारणं बिन्दुः 
सिद्धः | तं चानश्वरत्वेनापराकाशमातिशयिकं परमव्योमा-ख्यमागमज्ञाः 
प्राहुः, अपरस्य तत्र प्रगमासम्भवात् || ५७ ||

	अधुना प्रागुक्तं बिन्दोः सविकल्पकज्ञानोपयोगित्वमुपसंहरति-

	बिन्दुरेव विकल्पाख्यां सविकल्पकबुद्धिषु || ५८ ||
	स्ववृत्तिभेदसंभेदैरुल्लिखन् लभते चितिम् |

	बिन्दुरेव शब्दोपादानत्वात् सूक्ष्मादिवैखर्यन्तशब्दात्मक-स्ववृत्तिभेदसंबन्धाद् 
घटोऽयं लोहितः परिवर्तुल इत्यादिपरामर्शविकल्पोल्लेखनेन सविकल्पज्ञानेष्वात्मनश्चितिं 
सविकल्पकानुभवमुत्पादयति | शब्दानुवेधेन हि जात्यादिविशेषण-विशिष्टं 
सविकल्पज्ञानमुत्पद्यते | यदाहुः- अस्ति ह्यालोचनं ज्ञानं प्रथमं निर्विकल्पकम् | 
बलमूकादिविज्ञानसदृशं शुद्धवस्तुजम् | ततः परं पुनर्वस्तु धर्मैर्जात्यादिभिर्यया 
| बुद्ध्याऽवसीयते सापि प्रत्यक्षत्वेन संमता || (श्लो० वा० प्रत्यक्ष० ११२, १२०) इति || ५८ 
||

न चायं भावनासंज्ञः संस्कारोऽध्यक्षभावतः || ५९ ||
संस्काराः स्मृतिलिङ्गा हि नास्मत्प्रत्यक्षगोचराः |

	नायं सविकल्पानुभवः पूर्वानुभूतवासनात्मकः संस्कारो मन्तव्यः, 
तस्यानुमेयत्वात्, अस्य च प्रत्यक्षानुभव-रूपत्वात् | स्मृत्यन्यथानुपपत्त्या हि संस्कारः 
कल्प्यते || ५९ ||

	नन्वध्यवसायस्य बुद्धिकार्यत्वाद् बुद्धिपरिणामभेद एव सविकल्पानुभवः ? अत 
आह-

	न बुद्धेः परिणामो वा मायोर्ध्वमपि सम्भवात् || ६० ||

	बुद्धेरध्यवसायहेतुत्वेऽपि बिन्दुकार्यशब्दसहकारादेव सविकल्पकज्ञानं जन्यत 
इत्युक्तम् | अत एव शुद्धाध्वनो बुद्ध्यभावेऽपि वाक्शक्तिद्वारेण विद्येश्वरादीनां 
सविकल्पानुभवः सिद्धः || ६० ||

	ततश्च-

	तथा विद्येश्वरोऽनन्तो मायामाक्रम्य तेजसा |
	ततः सृष्टिं प्रकुरुते सविकल्पकबोधवान् || ६१ ||
	अणुत्वे सति कर्तृत्वादस्मत्प्रेष्यो यथा जनः |

	अनन्तस्य अणुपक्षतयाऽधिकारमलशेषेण प्रेर्यत्वात् सविकल्पकज्ञानयोगादेव 
मायाक्षोभकत्वम्, न तु शिवस्य बिन्दुक्षोभवन्निर्विकल्पकमात्रेणेति भावः || ६१ ||
	इत्थमनन्तस्य सविकल्पकज्ञानयोगेन कर्तृत्वाच्छब्दद्वारेण विद्येश्वरादीनां 
तद्धेतुत्वेन बिन्दुसिद्धिरित्युक्त्वा अधुनाऽस्मन्नेवार्थेऽन्येषां मतमाह-

	अन्ये वृत्तिपरीणामभेदवादविशारदाः || ६२ ||
	गुरवः कथयन्त्येनमन्यथोक्तविशेषणम् |

	उक्तविशेषणमेनमर्थमनन्तस्य सविकल्पकज्ञानयोगेन कर्तृभावमन्ये 
गुरवोऽन्यथा साधयन्ति || ६२ ||

	परिणामस्य कर्ताऽयं न तु वृत्तेस्ततस्तथा || ६३ ||

	यतोऽयमनन्तः परिणामस्य कर्ता ततस्तथाविधसविकल्पकज्ञानवानित्यर्थः || ६३ ||

	एतदेव साधयति-

	इदमेवं मया क्षुब्धमिष्टं संपादयेद् ध्रुवम् |
	इति जानाति यः शक्तः स कर्ता परिणामिनाम् || ६४ ||

	वृत्तिकर्तुस्तु न तदपेक्षेत्याह-

	परिणामिष्वयं धर्मो वृत्तिमत्स्वन्यथा भवेत् |

	एतदेव प्रपञ्चयितुं सविकल्पकज्ञानस्य निर्विकल्पकज्ञानपूर्वकत्वमाह-

	तथाहि सर्वो निर्धूतविकल्पमवलोकयन् || ६५ ||
	वस्तु लोको विजानाति सविकल्पकमन्यथा |

	निर्विकल्पकज्ञानानन्तरं सविकल्पकज्ञानं भवतीत्युक्तं प्रागेव | अन्यथा 
ज्ञानाऽनवस्था | सविकल्पकज्ञानानभ्युपगमे निर्विकल्पकस्य वस्तुमात्रावभासकत्वेन 
सर्ववस्तुसाधारणत्वाद् ज्ञानानवस्था स्यात् | घटज्ञानमित्यादिनियमोऽनुपपन्न 
इत्यर्थः || ६५ ||

	ततश्च-

	अनन्तेनापि शब्दानुविद्धविज्ञानपूर्वकम् || ६६ ||
	सर्वं चेदिह विज्ञातमिष्येतैष करोति च |
	सविकल्पं विजानामीत्यवबोधाभिमानतः || ६७ ||

	यस्मात् सविकल्पं ज्ञानं जानामीत्यवबोधरूपत्वात् 
परामर्शरूपेणान्तःसंजल्पात्मके शब्देनानुविद्धं जायते, 
तस्माच्छब्दानुविद्धसविकल्पकज्ञानपूर्वं मायादि वस्तु ज्ञात्वा अनन्तः क्षोभादिकं 
करोति, अज्ञातस्य करणादर्शनात् || ६६-६७ ||

	शिवस्य तु वृत्तिकर्तुर्बिन्दुक्षोभेन तदपेक्षेत्याह-

	वृत्तिरेव मता बिन्दोः पटस्येव कुटी ततः |
	निर्विकल्पकबोधेऽपि बिन्दुमीशोऽधितिष्ठति || ६८ ||

	अनन्तस्य च परिणामकर्तुरस्त्येव सविकल्पकज्ञानापेक्षेत्युपसंहरति-

	नैवं विद्येश्वरो मायामेषा हि परिणामिनी |

	इत्थं परमतमुपन्यस्य दूषयति-

	न वृत्तिपरिणामाभ्यां कर्तृभेदोऽवधार्यते || ६९ ||
	कुर्वतोऽपि कुटीं बुद्धिः सविकल्पा हि दृश्यते |

	हीति यस्मादर्थे | एतच्च परमथाभ्युपगमनदूषणमुक्तम्, न तु सिद्धान्ततया, 
बिन्दोरपि तत्त्वभुवनादिरूपेण परिणामश्रुतेर्वृत्तिपरिणामयोरत्यन्तभेदाभावाच्च || ६९ ||

	इदानीं बिन्दोः पर्यायनामान्याह-

	शब्दतत्त्वमघोषा वाग् ब्रह्म कुण्डलिनी ध्रुवम् || ७० ||
	विद्या शक्तिः परा नादो महामायेति देशिकैः |
	बिन्दुरेवं समाख्यातो व्योमानाहतमित्यपि || ७१ ||

	इदानीं बिन्दोः सूक्ष्मादिशब्दवृत्तीः संहारक्रमेण दर्शयति-

	चतस्रो वृत्तयस्तस्य याभिर्व्याप्तास्त्रिधाणवः |

	याभिर्व्याप्ता अणवः प्रोक्तवदुत्तममध्यमापकृष्टज्ञानादिमन्तो भवन्ति || ७०-७१ 
||

	कास्ता इत्यत्राह-

वैखरी मध्यमाभिख्या पश्यन्ती सूक्ष्मसंज्ञिता || ७२ ||

	अत आसां कारणत्वेन बिन्दुः सिद्ध इत्यर्थः || ७२ ||

	वैखरीस्वरूपमाह-

	तत्र सा वैखरी श्रोत्रग्राह्या याऽर्थस्य वाचिका |

	सा च-

	स्थानेषु विधृते वायौ कृतवर्णपरिग्रहा || ७३ ||
	प्रयोक्तणामियं प्रायः प्राणवृत्तिनिबन्धना |

	तदाहुः-

आकाशवायुप्रभवः शरीरात् समुच्चरन् वक्त्रमुपैति नादः |
स्थानान्तरेषु प्रविभज्यमानो वर्णत्वमागच्छति यः स शब्दः || इति |

	मध्यमामाह-

	केवलं बुद्ध्युपादाना क्रमाद् वर्णानुपातिनी || ७४ ||
	अन्तःसंजल्परूपा तु न श्रोत्रमुपसर्पति |
	प्राणवृत्तिमतिक्रम्य वर्तते मध्यमाह्वया || ७५ ||

	एषा च परामर्शज्ञानस्वरूपा स्थूलशब्दस्यापि कारणमित्युक्तम् || ७४-७५ ||

	अविभागेन वर्णानां सर्वतः संहृतिक्रमात् |
	स्वयंप्रकाशा पश्यन्ती मायूराण्डरसोपमा || ७६ ||

	इयं चाक्षरबिन्दुरूपेत्युक्तम् || ७६ ||

	इदानीमभिधेयबुद्धिबीजत्वेन प्रागुक्तां नादापरपर्यायां सूक्ष्मावस्थामाह-

	स्वरूपज्योतिरेवान्तः सूक्ष्मा वागनपायिनी |

	अनपायिनीत्वं चास्याः सुषुप्त्याद्यवस्थास्वपि संभवात्, न तु नित्यत्वेन | अस्या 
अपि प्रतिपुरुषं भेदेनानेकत्वादचेतनत्वाच्च कार्यत्वात् | तस्याश्च कारणं 
परबिन्दुरेवेत्युक्तम् ||

	तामेव विशेषयति-

	यस्यां दृष्तस्वरूपायामधिकारो निवर्तते || ७७ ||

	यस्यां पुरुषस्वरूपाद् विवेकेन दृष्टस्वरूपायां पुरुषस्य भोगाधिकारो 
निवर्तते | यद्येवं विवेकज्ञानादेव मोक्षसिद्धेर्दीक्षानर्थक्यप्रसङ्गः ? तन्न, मलस्य 
द्रव्यत्वाच्चक्षुःपटलस्य चक्षुर्वैद्यव्यापारेणेव ईश्वरव्यापारेण दीक्षाख्येनैव 
निवृत्तिसिद्धेः || ७७ ||

	ततश्च तद्विषयविवेकविज्ञानाभावादेव शब्दब्रह्मवादिनः पुरुषसमवायिनीं 
तां मन्यन्त इत्याह-

	पुरुषे षोडशकले तामाहुरमृताह्वयाम् |

	एवं हि तेषां भ्रम इत्याह-

	केवलः परमानन्दो धीरो नित्योदितः प्रभुः || ७८ ||
	नास्तमेति न चोदेति न श्रान्तो न विकारवान् |
	सर्वभूतान्तरचरः शब्दब्रह्मात्मको रविः || ७९ ||
	भित्वा यं बोधखड्गेन निर्गच्छन्त्यविशङ्किताः |

	यमेनं सम्यग्ज्ञानाख्येन खड्गेन भित्वा विविच्य यथावद् ज्ञात्वा 
संसारान्निर्गच्छन्त्यात्मानः, सोऽयं शब्दब्रह्माख्यो रविरस्माद् रवेर्विलक्षण इति 
तेषां भ्रमः || ७८-७९ ||

	अत्र सिद्धान्तमाह-

	तामेव वाणीं सूक्ष्माख्यामाहुरात्मविदो जनाः || ८० ||

	एवशब्दो भिन्नक्रमः | आत्मस्वरूपविदस्तु शैवास्तां सूक्ष्माख्यां 
बिन्दुकार्यभूतां शब्दवृत्तिमेव मन्यन्ते, न तु पुरुषसमवायिनीम्, तस्याविकारित्वेन 
जडत्वात्, तत्समवाये पुरुषस्यापि विकारित्वाऽचेतनत्वादिदोषप्रसङ्गात् || ८० ||

	इत्थं बिन्दुकार्यरूपाः शब्दवृत्तीः प्रदर्श्योपसंहरति-

	प्रत्यात्मनियता एता वृत्तयो बन्धनात्मिकाः |

	आसां च कार्यत्वेन जडत्वान्न चित्समवायो युज्यते, अपि तु बन्धनत्वमेवेत्यर्थः ||

	तथापि-

	आभ्यो विविक्तमात्मानं नहि पश्यन्ति पुद्गलाः || ८१ ||

	पुद्गला मलयुक्तात्मान इत्यर्थः | मलावृतत्वादात्मनां तद्विवेकज्ञानाभावेन 
तास्वेवात्मभ्रान्तिरिति भावः || ८१ ||

	कुत एवमेषामयं भ्रम इत्यत्राह-

	परमात्मैव वागात्मा वागेवात्मेति च श्रुतेः |

	आत्मनो वाक्शक्त्यादिसंबन्धस्यार्थवादभूतानामासां 
श्रुतीनामर्थापरिज्ञानादेवं ते मन्यन्ते पुद्गलाः, मलयुक्तात्मान इत्यर्थः |

	वैखरी श्रोत्रजे बोधे मध्यमा सविकल्पके || ८२ ||
	पश्यन्ती मध्यमोत्पादसमुद्योगेषु लक्ष्यते |

	वैखरी श्रोत्रग्राह्यैव | मध्यमा परामर्शज्ञानरूपत्वात् सविकल्पे लक्ष्यते | 
तस्या अपि समुत्पादनहेतुः पश्यन्ती || ८२ ||

	अन्या तु -

	यदावृत्तिरशेषेण विलीना चित्तसंश्रया || ८३ ||

	तदा सूक्ष्मा विशुद्धेव चिदाभात्यविवेकतः |

	सूक्ष्मा त्वभिधेयबीजत्वेन सर्वभूतेष्ववस्थिता पश्यन्त्या अपि कारणभूता चिदा 
अत्यन्तसंश्लेषात् तद्रूपेव भातीत्युक्तम् || ८३ ||

	उक्तन्यायेन च-

	न सोऽस्ति प्रत्ययोऽणूनां यः शब्दानुगमादृते || ८४ ||
	अनुविद्धमिह ज्ञानं सर्वं शब्देन जायते |

	किञ्च-

	सैषा चतुर्विधा वृत्तिर्निवृत्त्यादिकलाश्रयात् || ८५ ||
	पञ्चधा भिद्यते भूयः कलास्ता बिन्दुवृत्तयः |

	सैषा शब्दात्मिका बिन्दुवृत्तिर्निवृत्त्यादिकलाश्रयाणामात्-मनां तारतभ्येन 
पञ्चधा ज्ञानाद्युपकारिकेत्यर्थः | निवृत्त्या-दयः पुनः कुत उत्पन्ना इत्यत्राह- 
कलास्ता इति | बिन्दोरेवावस्था-भूताः कलाकारवृत्तयः | ततः कलोपादानत्वेनापि 
बिन्दुसिद्धिरिति भावः || ८५ ||

	ता एव नामतो दर्शयति-

	निवृत्तिश्च प्रतिष्ठा च विद्या शान्तिश्च पञ्चमी || ८६ ||
	शान्त्यतीताः कला एता याभिर्व्याप्तोऽध्वपञ्चकम् |

	एताश्च सदाशिवभुवनोर्ध्वं भुवनत्वेन स्थिता अपि शक्तिरूपेण 
समस्ताध्वव्यापिकाः स्थिता इत्याह- याभिर्व्याप्तोऽध्वपञ्चकमिति || ८६ ||

तत्त्वाध्वा भुवनाध्वा च वर्णाध्वा च पदात्मकः || ८७ ||
मन्त्राध्वा व्यापकस्तेषां कलाध्वा बिन्दुमाश्रितः |

	तत्त्वादिपञ्चाध्वव्यापकः प्रोक्तरूपकलाध्वा बिन्दुमुपादानत्वेनाश्रित इत्यर्थः | 
तत्र तत्त्वाध्वा शिवादिपृथिव्यन्तशुद्धाशुद्धतत्त्वरूपः | भुवनाध्वा तु 
अनाश्रितादिकालाग्न्यन्तभुवनात्मकः | वर्णाध्वा च मातृकैव | पदाध्वा 
व्योमव्यापिसंज्ञः | मन्त्राध्वा पुनः संहितामन्त्रा एव || ८७ ||

	कथं पुनरेषामध्वसंज्ञा ? अत आह-

	त्यक्त्वैकमेकं संप्राप्य कलादिष्वजरामरम् || ८८ ||
	पदमासाद्यते पुंभिरतोऽध्वानः कलादयः |

	यथा हि लोकेऽध्वसु क्रमादेकपदावष्टब्धं भूप्रदेशं 
मुक्त्वाऽन्यपदावष्टब्धं भूप्रदेशमासाद्य ग्रामादि प्राप्यते, तथा कलासु तत्त्वेषु 
वर्णेषु पदेषु मन्त्रेषु वाऽशुद्धविषयेषु

कर्मभोगार्थम्, शुद्धविषयेषु सर्वज्ञत्वादिप्राप्त्यर्थं दीक्षायां 
विशिष्टसंबन्धात्मकं योजनं क्रियते | ततः कलादिवस्तुपद्धतयोऽध्वान इत्युच्यन्ते || ८८ 
||

	तेषु च-

	कलाध्वा वर्णितः  पूर्वं निवृत्त्यादिविभेदतः || ८९ ||
	व्याप्तिं तस्याभिधास्यामि साधाराङ्काधिदेवताम् |
	साकारकारणामात्मबिन्दुशक्तिशिवाश्रयाम् || ९० ||

	आधारा हृदयादयः, अङ्कानि चिह्नानि वज्रादीनि, अधिदेवता अधिष्ठातृदेवताः 
सद्योजातादयः, आकारश्चतुरश्रादिः, कारणान्यधिपतयो ब्रह्मादयः | 
आत्मबिन्दुशक्तिशिवाश्रयामित्य-त्रात्मनां भोगाधिकरणत्वेन आश्रयभूतानाम् | किञ्च, 
बिन्दुरुपादानतया, शक्तिः करणतया आधारकत्वेन च, शिवः कर्तृतया आश्रयो यस्याः 
कलाव्याप्तेस्ताम् || ८९-९० ||

	तत्र तावन्निवृत्तिव्याप्तिं संहारक्रमेणाह-

	निवृत्तौ पार्थिवं तत्त्वं पुराण्यष्टोत्तरं शतम् |
	तेषु कालानलादीनामनन्ताण्डस्य षड् बहिः || ९१ ||
	प्राच्यादिषु दशस्वासन्नाशास्वेकैकशो दश |
	रुद्राणां शतसंख्यानां वीरभद्रस्य चोपरि || ९२ ||
	भद्रकाल्याश्च भुवने क्षकारोऽर्णेषु कीर्तितः |

	तत्र रुद्रनामान्येव भुवनानामपि नामानि | भुवनादयश्च 
पद्धत्यामेवास्माभिर्विविच्य दर्शिताः | ग्रन्थविस्तरभयात् पद्धत्यन्तरेषु बहुशः 
प्रसिद्धत्वाच्च नात्र लिख्यन्ते || ९१-९२ ||

	एकाशीतिपदा देवी प्रतिसर्गपदक्रमात् || ९३ ||
	अष्टाविंशतिसंख्यैस्तु पदैरत्र प्रतिष्ठिता |

	एकाशीतिपदा देवी व्योमव्यापिलक्षणा शक्तिः | सा च प्रतिसर्ग-पदक्रमात् 
संहारक्रमेणान्त्यप्रणवादारभ्याष्टाविंशतिपदै-रत्र निवृत्तिकलायां व्यवस्थिता || ९३ 
||

	किञ्च-

	मन्त्रावजातहृदयौ तत्र सा तु परा कला || ९४ ||
	भुवनादीनभिव्याप्य पञ्च पञ्चसु वर्तते |

	पञ्चाध्वनो व्याप्य तेष्वेव वर्तत इत्यर्थः || ९४ ||

	इत्थं निवृत्तिव्याप्तिमभिधाय एतस्याकारादीनाह-

	पीतैषा चतुरश्रा च कठिना वज्रलाञ्छिता || ९५ ||

	ध्यातव्योद्यदनेकार्चिर्मांसला हृदयाम्बुजे |

	तस्या निवृत्तिसंज्ञाकारणमाह-

	तत्प्रलीनाणुसंघस्य संकल्पो विनिवर्तते || ९६ ||
	अनासाद्य फलं तेन निवृत्तिरभिधीयते |

	किञ्च-

	ब्रह्माऽत्र कारणं मन्त्रः सद्योजातोऽधिदेवता || ९७ ||

	प्रतिष्ठाया अप्याह-

	प्रतिष्ठायां तु चत्वारि कलायामवनीं विना |
	भूतानि पञ्च तन्मात्राः पञ्च कर्मेन्द्रियाणि च || ९८ ||
	पञ्च बुद्धीन्द्रियाण्यासन् मनोऽहङ्कारबुद्धयः |
	अव्यक्तमपि वर्णाश्च हादिटान्ता विलोमतः || ९९ ||
	त्रयोविंशतिराम्नाताः षट्पञ्चाशत् पुराणि च |
	जलतेजोऽनिलाकाशबुद्ध्यव्यक्तेष्वहङ्कृतौ || १०० ||
	अष्टावष्टौ पदान्येकविंशतिस्तत्र संख्यया |
	शिरो वामश्च मन्त्रौ द्वौ विष्णुः कारणमुच्यते || १०१ ||
	सा तु शुक्लार्धचन्द्राभा नीलोत्पलदलाङ्किता |
	ध्यातव्या गलपद्मान्तर्बहुलालोकशालिनी || १०२ ||
	तत्प्रलीनाणुसंघस्य संकल्पोऽर्थप्रसिद्धये |
	प्रतिष्ठितो यतस्तेन प्रतिष्ठा नाम सा कला || १०३ ||
	वामदेवो ह्यधिष्ठाता वाच्यमन्त्रात्मको मतः |

	मननं सर्ववेदित्वं त्राणं संसार्यनुग्रहः | मननत्राणधर्मित्वान्मन्त्र 
इत्यभिधीयते || इति न्यायात् शिवशक्तितदनुगृहीतेषु मन्त्रशब्दो वर्तते, उपचारात्तु 
वाचकशब्दे प्रसिद्धः | ततोऽत्रापि सद्योजातवामदेवादिशक्तिभेदा एव 
अधिदेवतात्वेनोच्यन्ते | अत एव तासु निवृत्त्यादिषु भुवनरूपासु सद्योजातादिविग्रहः 
शिवोऽभिध्येयस्तत्पदप्राप्तिकामैरिति गुरवः || ९८-१०३ ||

	विद्यायास्त्वाह-

	विद्यायां सप्त पुरुषो रागो नियतिसंयुतः || १०४ ||
	विद्या कला च कालश्च मायातत्त्वानि तत्र तु |
	मायादिभुवनानां च विज्ञेयाः सप्तविंशतिः || १०५ ||

	ञादयोऽत्र घकारान्ता वर्णाः सप्त विलोमतः |
	पदानि विंशतिर्मन्त्रौ शिखाघोरौ व्यवस्थितौ || १०६ ||
	रुद्रोऽत्र कारणं मन्त्रो बहुरूपोऽधिदेवता |
	सा तु स्फुरदनेकार्चिस्त्रिकोणा स्वस्तिकाङ्किता || १०७ ||
	ध्यातव्या तालुपद्मान्तर्नीलाञ्जनसमद्युतिः |
	तत्प्रलीनाणुसंघस्य संकल्पोऽशेषगोचरः || १०८ ||
	सर्वार्थद्योतको येन तेन विद्येति गीयते |

	अशेषगोचरः स्वभुवनाधोवर्तिसमस्ताध्वविषयः, न तु सर्वविषयः, तस्य 
मलाभाव एव संभवात् || १०४-१०८ ||

	शान्तौ तु त्रीणि तत्त्वानि दशाष्टौ भुवनानि च || १०९ ||
	कथितान्यत्र वर्णास्तु गादिकान्तास्त्रयो मताः |
	पदान्येकादशाऽत्रासन् मन्त्रौ वक्त्रतनुच्छदौ || ११० ||
	भुवनादीन्यभिव्याप्य पञ्च षड्बिन्दुलाञ्छिता |
	षट्कोणोदितमल्पान्तसहस्रकिरणद्युतिः || १११ ||
	ध्यातव्या सा परा शक्तिर्भ्रूमध्यकमलोदरे |
	तत्प्रलीनाणुसंघस्य द्वेषरागाद्यभावतः || ११२ ||
	संकल्पस्य प्रशान्तत्वाच्छान्तिरेषा निगद्यते |
	ईश्वरः कारणं तत्र मन्त्रस्तत्पुरुषाह्वयः || ११३ ||
	तदधिष्ठायको ज्ञेयः पुरुषस्त्वधिदेवता |
	अत्र च त्रीणि तत्त्वानि पञ्चमी तु परा कला || ११४ ||
	शिवतत्त्वात्मकं तत्र पुराणि दश पञ्च च |
	वर्णा विसर्गपूर्वा ये षोडश स्वरसंज्ञिताः || ११५ ||
	ओमित्याद्यं पदं मन्त्राः शिवास्त्रेशानशब्दिताः |
	शान्त्यतीता च पञ्चाध्वागर्भिणी परमा कला || ११६ ||
	चिन्तनीया महाकाशस्वरूपा मूर्धपङ्कजे |
	ईशानो मन्त्रराडेनामधितिष्ठति कारणम् || ११७ ||
	देवः सदाशिवस्तत्र कलाध्वेति प्रकीर्तितः |
	व्यापको भुवनादीनामभिव्याप्तः स बिन्दुना || ११८ ||
	बिन्दुः शक्त्या शिवेनैषा नान्येन व्याप्यते शिवः |

	त्रीणीति | विद्येश्वरसदाशिवाख्यानीत्यर्थः | अत एव शक्तितत्त्वस्य 
शिवतत्त्वेऽन्तर्भावं मन्यमानः शान्त्यतीताव्याप्तिमाह- पञ्चमी त्विति | व्यापक इति | 
उक्तदितराध्वनां व्यापकः कलाध्वा बिन्दूपादानक इत्युक्तः | कर्तृभूतः शिवः 
करणभूतया समवायिन्या शक्त्या बिन्दुमधितिष्ठति, शिवस्य तु नाधिष्ठाताऽस्तीत्यर्थः 
|| १०९-११८ ||

	एतदेवाह-

	स हि देवः समावृत्य स्वशक्त्याऽनन्यभूतया || ११९ ||
	सर्वमाक्रम्य च तया विजानाति करोति च |

	अतः शक्तेः सर्वज्ञानक्रियारूपत्वं सिद्धम् || ११९ ||

	इदानीं व्याप्तिस्वरूपं विचारयति-

	अन्यस्यान्यत्र सद्भावः सर्वदाऽव्यभिचारिणी || १२० ||
	व्याप्तिराप्तपदार्थात्मलाभस्थितिनिबन्धनम् |

	अन्यस्य आकाशादेः, अन्यत्र कुड्यादावस्तित्वं सर्वकालमव्यभिचारिणी व्याप्तिः | 
सा च आप्तस्य पदार्थस्य आत्मलाभनिबन्धमुत्पत्तिनिबन्धनं स्थितिनिबन्धनं च भवति 
|| १२० ||

	अत एव-

	द्विधा सा सन्निधावेका परमात्मविधानतः || १२१ ||

	तदेव दर्शयति-

	तत्र सन्निधिमात्रेण विदधात्यखिलं चितिः |
	यथार्को दिनचेष्टानां सन्निधेरुपकारकः || १२२ ||

	चितिश्चैतन्यात्मिका शिवस्य समवायिनी शक्तिः, संकल्पमात्रेण सृष्ट्यादिकृत्यं 
विदधाति, सूर्य इव कमलविकासादि | तथा ह्यात्मनोऽपि स्वदेहस्पन्दनादौ 
सङ्कल्पमात्रेण कर्तृत्वं दृष्टम् || १२२ ||

	ततश्च चिदधिष्ठानेनैव जडस्यात्मनि विधानरूपा व्याप्तिरित्याह-

	बिन्दुरात्मनि नादादीनध्वनः षडपि क्रमात् |
	विचित्रैः परिणामैस्तैर्विदधाति शिवेरितः || १२३ ||
	यथा मृत्कलशादीनि कुलालाधिष्ठिता सती |

	अध्वनः षडपीति | कलावर्णपदमन्त्रतत्त्वभुवनात्मनः सर्वानेव बिन्दुरुत्पादयति 
| तत्त्वभुवनाध्वानौ शुद्धरूपावेव, अशुद्धयोस्तु तत्त्वभुवनाध्वनोर्मायोत्पन्नत्वात् || 
१२३ ||

	किञ्च-

	येन यद् व्याप्यते वस्तु परिणामितया स्वयम् || १२४ ||
	सा तस्य विकृतिः प्रोक्ता हेम्नस्तु मकुटो यथा |

	एनमेवार्थं साध्यविषये योजयति-

	बिन्दुना व्याप्यते योऽसौ षड्विधोऽध्वा कलादिकः || १२५ ||
	सा तस्य विकृतिस्तेन व्याप्तत्वान्नादबिन्दुवत् |

	अशुद्धतत्त्वभुवनव्यतिरिक्तः षड्विधोऽध्वा कार्यत्वेन नादबिन्दुवत् स्वकारणं 
बिन्दुं गमयतीति भावः || १२५ ||

	इदानीं बिन्दुसमवायवादिनां मतमुपन्यस्यति-

	केचिदाचक्षते बिन्दुः समवैति शिवे ततः || १२६ ||
	दृक्शक्तिवत् क्रियाशक्तिरियं कुण्डलिनी परा |

	ज्ञानशक्तिवदन्यापि बिन्द्वात्मिका क्रियाशक्तिः शिवे समवैति, न तु मायावत् ततो 
व्यतिरिक्तेति भावः || १२६ ||

	एवं च-

	द्वे शक्ती समवायिन्यौ शिवे ज्ञानक्रियात्मिके || १२७ ||

	एतदेव प्रपञ्चयति, तत्र-

	आद्या तु संविद् विज्ञानं क्रिया कुण्डलिनी परा |

	आद्यायाः संविद् विज्ञानमिति च व्यपदेशः | अन्यस्यास्तु क्रिया कुण्डलिनीति च || 
१२७ ||

	तयोस्तु-

	ज्ञानशक्त्या विजानाति क्रियया कुरुते जगत् || १२८ ||

	शिव इत्यध्याहारः || १२८ ||

	कुत इत्यत्राह-

	क्रिया हि फलदा पुंसां न ज्ञानं स्यात् फलप्रदम् |

	यतः कुलालादीनामपि क्रियाशक्तिरेव प्रयत्नात्मिका घटाद्युत्पादनरूपं 
फलमावहति, ज्ञानशक्तिस्तु तत्तदर्थविषयीकरण एव चरितार्था | ततः शिवोऽपि 
ज्ञानशक्त्या विजानन् क्रियाशक्त्या सर्वं करोतीति ||

	ततश्च-
	
	ताभ्यां न विरहस्तस्य ते च न स्तः शिवं विना || १२९ ||

	इत्थं मतान्तरेण बिन्दोः शिवसमवायं प्रदर्श्य तन्मतेनैव 
सदाशिवादितत्त्वान्यपि दर्शयति-

	तयोः प्रसरतोः साम्ये तत्त्वात्मा स्यात् सदाशिवः |
	ईशाऽधिकक्रियाशक्त्योर्विद्याज्ञानातिरिक्तयोः || १३० ||

	तयोः क्रियाज्ञानयोः साम्येन प्रसरतोः सतोः क्रियाशक्तेरिव 
सदाशिवतत्त्वात्मपरिणामो भवति, क्रियाशक्त्याधिक्ये त्वीश्वरतत्त्वात्मा, 
ज्ञानशक्त्याधिक्येऽपि विद्यातत्त्वात्मा || १३० ||

	किञ्च-

	तत्त्वेषु तेषु विज्ञानकेवलानां महात्मनाम् |
	भुवनानि विचित्राणि स्वभावललिताः प्रियाः || १३१ ||
	भोगानप्यपरिम्लानानङ्गानि करणानि च |
	विदधाति शिवः शक्तेरनन्यायाः क्रियात्मनः || १३२ ||
	नादादीनपि तेनैष कर्ता शुद्धाध्वनो मतः |

	उक्तार्थमुपसंहरति-

	अतो नायं पृथक् शक्तेः शक्तिरेव क्रियात्मिका || १३३ ||
	समवेता शिवे बिन्दुरिति तत्राभिधीयते |

	अतोऽयं बिन्दुः शिवसमवायिन्या ज्ञानशक्तेर्नात्यन्तं पृथग्भूतोऽपि तत्समवेता 
क्रियाशक्तिरेवेति केचिन्मन्यन्ते | अथ तन्निरासायाह- तत्रेति | सिद्धान्तोऽभिधीयत इत्यर्थः || 
१३३ ||

	तमेवाह-

	सोऽयमात्मनि तत्त्वौघमनेकभुवनावलिम् || १३४ ||
	विदधद् विविधानल्पतनुभोगेन्द्रियादिकम् |
	बिन्दुराख्यायते युक्त्या परिणामी प्रधानवत् || १३५ ||

	बिन्दोस्तत्त्वभुवनाद्युपादानत्वेन श्रुतेः प्रधानवद् मृदादिवद् वा 
परिणामित्वमवश्यमभ्युपेयम् || १३४-१३५ ||

	किमत इत्यत्राह-

	परिणामि च यद्वस्तु तदवश्यं जडात्मकम् |
	यथा क्षीरं जडत्वेऽस्य समवायः कथं शिवे || १३६ ||

	परिणामित्वाच्चास्य क्षीरादिवज्जडत्वं सिद्धम् | ततश्च नास्य चित्समवायो युज्यत 
इत्याह- जडत्व इति || १३६ ||

	तत्समवायाभ्युपगमे शिवस्याप्यचेतनत्वं प्रसज्यत इत्याह-

	स हि तादात्म्यसंबन्धो जडेन जडिमावहः |
	शिवस्यानुपमाखण्डचिद्घनैकस्वरूपिणः || १३७ ||

	नित्यमुक्तत्वादनुपमं सर्वविषयत्वादखण्डं चिद्घनं ज्ञानक्रियात्मकं 
घनं शरीरमेकमेव स्वरूपं यस्य तस्य शिवस्य | अयमर्थः- चेतनात्मिका शक्तिरेव 
शिवस्य देहः | सा चैकाऽपि ज्ञेयकार्याद्युपाधिभेदादुपचारेण ज्ञानक्रियाशक्त्या-
दिव्यपदेशं भजते | पञ्चकृत्योपकारिभिरीशानाद्यवस्थाभेदैः शरीरकार्यं 
कुर्वाणोपचारेण शरीरत्वेनाप्युपचर्यत इति नास्याचेतनबिन्दुसमवायो युज्यते, तत्समवाये 
त्वचेतनत्वादिदोषप्रसङ्गात् || १३७ ||

	अस्त्वचेतनः को दोष इति चेत्-

	यस्त्वेनं मन्यते मोहाज्जडधीर्जडमीश्वरम् |
	न तस्य युक्तिः शास्त्रं वा नात्मा नास्ति च देवता || १३८ ||

	ईश्वरस्याचेतनत्वाभ्युपगमे जगत्कर्तृत्वेनेश्वरं साधयताऽनुमानेन, तस्य 
चेतनत्वादिस्वरूपप्रतिपादकैरागमै-श्च बाधः | किञ्च, न्यायस्य 
समानत्वाच्छिवसमानजातीयात्मानो-ऽप्यचेतनाः प्रसज्येरन् | तेषां च 
भोगमोक्षकर्तृतया देवतापि न सिद्ध्यति || १३८ ||

	ततश्च-

	स वर्जनीयो विद्वद्भिः सर्वास्तिकबहिष्कृतः |

	ननु युष्मत्पक्षेऽपि शिवस्य कर्तृत्वेनाभ्युपगमात् क्रियावेशेन 
परिणामिताप्रसङ्गः ? अत आह-

	क्रियया हेतुभूतत्वात् क्रियाशक्तिश्चिदेव यत् || १३९ ||

	नात्र क्रियावेशः, कर्तृत्वमपि तु क्रियायां शक्तत्वमेव | 
ततश्चायस्कान्तशक्तेरिवायसि शिवशक्तेः सन्निधिमात्रेण बिन्दावेव क्रियावेशः, अतः 
क्रियाहेतुभूतत्वाद् ज्ञानशक्तिरेव क्रियाशक्तिरुच्यत इत्यविरोधः || १३९ ||

	अत्र पराशङ्कापूर्वकं जायतेऽध्वा यतः शुद्धः (श्लो० २२) इत्यादि प्रागुक्तमेव 
समर्थयति-

	बिन्दुरन्यो न मायोर्ध्वमचिदस्तीति चेन्मतम् |
	जायतेऽध्वा कुतः शुद्धः क्व वा लीयेत केन वा || १४० ||
	षोढा भवेदयं तत्त्वभुवनादिविभेदतः |
	विज्ञानकेवलास्त्रेधा कथं कस्माच्च ते पुनः || १४१ ||

	विमुच्येरन्नृते बिन्दोस्तद्वैचित्र्यविधायिनः |

	ननु चिद्रूपा शिवशक्तिरेव तस्य सर्वस्य हेतुरत आह-

	नहि चित् परिणामेन कुरुते तदशेषतः || १४२ ||
	चैतन्यभावादित्यग्रे वक्ष्यते शक्तिनिर्णये |

	एतत्प्रागेव दर्शितम् | साधितं चास्माभिस्तत्त्वप्रकाशवृत्तौ विस्तरेण || १४२ ||

	अत्र पराशङ्का-

	स्यादेष कल्पितानेकभेदः कार्यविशेषतः || १४३ ||
	एक एव शिवो नैकशक्तिमानिति चेन्मतम् |

	ननूक्तवच्चेतनस्य शिवस्य तत्त्वादिरूपेण परिणामो न युज्यते, किन्त्वेकस्यापि 
शिवस्यानेकशक्तेः कार्यभेदादौपचारिकः सदाशिवादितत्त्वभेदः काल्पनिक एव, न तु 
पारमार्थिक एवेति यद्येवं भवतोऽभिमतम्, तत्सत्यमेव, अधिष्ठातृविषये 
शिवस्याधिष्ठातुरवस्थाभेदस्याधिष्ठेयभेदकृतत्वेनौपचारि-कत्वात् | अधिष्ठेयस्य 
शुद्धाध्वनस्तत्त्वभुवनादिभेदः सत्य एव, अन्यथोपचारस्याप्ययोगात् || १४३ ||

	अथ चिद्विवर्ततया सोऽप्यसत्य एवेष्यते, तदानीम्-

	मायेयोऽपि तथा तु स्यादध्वा युक्त्यविशेषतः || १४४ ||

	विवर्ताभ्युपगमस्याशुद्धाध्वनि संभवात् सोऽप्यसत्यतामापाद्येतेत्यर्थः || १४४ 
||

	अस्तु सोऽप्यसत्यः, को दोष इति चेत्, तदयुक्तम्, प्रमाणबाधादित्याह-

यथास्वं हेतुभिः शास्त्रैः प्रत्यक्षैरपि योगिनाम् |
प्रसिद्धानध्वनः शुद्धान् प्रत्याचष्टे कथं सुधीः || १४५ ||

	अत्र च शुद्धाध्वन इत्युपलक्षणमशुद्धानामपि तत्त्वादी-नाम् | ततश्च 
शुद्धाशुद्धरूपस्य जगतोऽसत्यताभ्युपगमः सर्वप्रमाणबाधित इति तद्वादिनो 
दुर्बुद्धय एवेति भावः || १४५ ||

	तथाहि-

	विशिष्टे परमोदारदातरीशे यथागमम् |
	प्रवृत्तिरुपभोगाय मोक्षाय च निगद्यते || १४६ ||

	शास्त्रतस्तावद्भोगमोक्षप्रदे शिवे सिद्धे सति शास्त्रोपदिष्टक्रमेणैव भोगार्थं 
मोक्षार्थं वाऽऽत्मनां प्रवृत्तिर्यथाऽधिकारं दृश्यते || १४६ ||

	किञ्च, भोगस्थानमपि साक्षाच्छिवकर्तृकमत्यन्तशुद्धं शास्त्रेषु श्रूयत इति 
दर्शयितुं श्रीमन्मतङ्गसूत्रं (वि० २६|६३) पठति-

	सदाशिवपदं योगाच्चर्यातो वाऽथ दीक्षया |
	प्राप्यते चित्तभेदेन मोक्षो वाऽथ चतुष्टयात् || १४७ ||

	चित्तभेदशब्देनात्र ज्ञानं विवक्षितम् | ततश्च शुद्धाध्वनि कर्मणः 
प्रगमासंभवात् तज्जन्यस्य च भोगस्य सुखदुःखमोह-रूपत्वेनाशुद्धत्वात् 
सदाशिवादिभुवनवर्त्यपरमोक्षसंज्ञः शुद्धभोगः, परमोक्षश्च शिवसाम्यरूपो 
योगादिसहकृतदीक्षया प्राप्यते | तत्र मलपरिपाकमान्द्ये भौतिकदीक्षाभाजां 
भोगानन्तरं मोक्षप्राप्तिः, विशिष्टमलपरिपाकवतां नैष्ठिक-दीक्षाभाजां 
शरीरपातानन्तरम्, सद्योनिर्वाणदीक्षाभाजां च तदनन्तरमेव मोक्षप्राप्तिः | नन्वस्मिन् 
सूत्रे दीक्षाचर्याज्ञान-योगाख्यानि चत्वार्यपि समविकल्पानि भोगमोक्षसाधनानीति 
प्रतीयन्ते ? नैवम्, वाक्यार्थानभिज्ञानात् | एवं हि तत्र वाक्यार्थः- 
सदाशिवपदस्यात्रोपलक्षणत्वात् तत्तद्भुवनेश्वर-साक्षात्कारफलाद् योगात्, 
तत्तदाराधनात्मिकया वा चर्यया, तत्तद्भुवनयोजनात्मिकया दीक्षया च, 
तत्तद्भुवनेश्वरस्वरूप-निष्ठेन च ज्ञानेन तत्तद्भुवनेषु प्राप्तिर्भवत्येव, न तु 
समविकल्पतया | ज्ञानादिष्वपि दीक्षया विनाऽनधिकारात् तस्या एव प्राधान्यं यतः | 
मोक्षो वाऽथ चतुष्टयात् | अस्मात् समुच्चितान्-नैकस्माद् भोगो वेति वाशब्दार्थः | तथा 
च चर्यायोगयोस्तावज्-ज्ञानं विनानुष्ठानमेव नोपपन्नम्, नह्यज्ञातेऽर्थे योगश्-चर्या 
वा संभवति | ज्ञानमपि द्रव्यत्वान्मलादिबन्धानां चक्षुषः पटलानामिव 
चक्षुर्वैद्यव्यापाराद् दीक्षाख्यमीश्वर-व्यापारं विना न तेभ्यः पुंसां मोक्षं 
कर्तुं क्षममित्युक्तम् | अतो दीक्षैव मोक्षहेतुः | उक्तं च तत्रैव प्रकरणान्तरे- 
तस्मान्मन्त्रक्रिया मुख्या सेश्वरी मुक्ति मुक्तिदा (म० वि० ७|७४) इति | 
श्रीमत्षट्साहस्रिकायामपि- दीक्षैव मोक्षदा पुंसां चिदभिव्यक्तिकारिणी इति || १४७ ||

	अत्र च सदाशिवपदस्य भोगाधिकरणत्वं श्रूयत इत्याह-

	इति भोगः समाख्यातः सदाशिवपदं महत् |

	भोगशब्देनोपचाराद् भोगाधिकरणमुच्यते | सदाशिवपदमित्यपि 
शुद्धाध्वभुवनोपलक्षणमित्युक्तम् ||

	अस्य च भुवनरूपत्वेन कार्यत्वात् शुद्धाध्वत्वाच्च बिन्दुरेवोपादानकारणतया 
सिद्ध इत्युक्तमित्यभिप्रायेणाह-

	न तत्र मायोपादानं तनुभोगादि जायते || १४८ ||
	विशुद्धत्वादतः सिद्धः शुद्धाध्वा चोपभुक्तये |

	तत्र सदाशिवपद इति || १४८ ||

	अन्यथाऽपि शुद्धाध्वसाधनायाह-

	किञ्च माया प्रयोज्येन कर्त्रा केनाप्यधिष्ठिता || १४९ ||

	उपादानं कलादीनां कलाव्याप्तस्वरूपिणी |
	यथा मृत्कलशादीनां कुलालेन तथा ह्यसौ || १५० ||

	सत्कार्यपक्षाश्रयणेन कलादिपृथिव्यन्तं कार्यं कलाः, ताभिः 
शक्तिरूपाभिराश्रयत्वेन व्याप्यत इति कलाव्याप्तस्वरूपिणी माया मृदादिवदशुद्धत्वात् 
शिवप्रयोज्येन कर्त्रा क्षोभ्यते, न तु बिन्दुवत् साक्षाच्छिवेनेत्युक्तम्- शुद्धेऽध्वनि शिवः 
कर्ता प्रोक्तोऽनन्तोऽसिते प्रभुः || (कि० वि० ३|२७) इति | कुलालस्यापि शिवप्रयोज्यत्वं दर्शयति- 
तथा हीति || १४९-१५० ||

	प्रयोज्यः पशुभावेन कर्ता हेतुर्महेश्वरः |

	पशुत्वादेव कुलालः प्रयोज्यः कर्ता, निर्मलत्वाच्छिवः प्रयोजककर्तेत्यर्थः ||

	तथाहि-

	अज्ञो जन्तुरनीशोऽयमात्मकार्येऽपि कीर्तितः || १५१ ||
	ईश्वरप्रेरितः कुर्याच्छुभं वा यदि वाऽशुभम् |

	इत्थं दृष्टान्तं प्रसाध्य दार्ष्टान्तिके योजयति-

	प्रयोज्यत्वाच्छरीरादियुक्तोऽनन्तः कुलालवत् || १५२ ||
	मायायाः क्षोभको येन शरीरेणेन्द्रियेण च |
	देशादिना स सिद्धोऽध्वा विशुद्धः शिवशासने || १५३ ||

	येनेति यन्मयेनेत्यर्थः | देशादिनेति भुवनाद्यात्मनाऽऽश्रयेण | आदिग्रहणात् 
प्रागुक्तेन सविकल्पकज्ञानहेतुना शब्देन च युक्तोऽनन्तः कर्ता | स शुद्धोऽध्वा 
शिवशास्त्रे सिद्ध इति || १५२-१५३ ||

	इत्थं मतान्तरनिराकरणेन परिग्रहशक्तिरूपां 
शुद्धाध्वोपादानभूतामचेतनां परबिन्दुसंज्ञां महामायां प्रसाध्य 
मतान्तरेणाऽशुद्धाध्वनोऽपि बिन्दूपादानत्वं मायायाश्च कार्यत्वमुपन्यस्यति-

	अवस्थामपरे बिन्दोर्मायामाहुर्विपश्चितः |
	कलाव्याप्तस्वरूपा च पुद्गलाधिष्ठिता च यत् || १५४ ||

	यद्यस्माच्छुद्धविद्यातत्त्वाद् मायाऽपि बैन्दवीभिः कलाभिर्व्याप्ता 
पश्चात्माधिष्ठिता च, तस्मात् तामपि बिन्दोरेवावस्थां कार्यरूपां सूक्ष्मां 
परिणतिमाहुः || १५४ ||

	तथैव प्रकृतिस्तेषां स्थूला सूक्ष्मा परेत्यसौ |
	महामाया भवेत् त्रेधा तत्र स्थूला गुणात्मिका || १५५ ||
	बुद्ध्यादिभोग्यजननी प्रकृतिः पुरुषस्य सा |

	प्रकृतिमपि तस्यैव स्थूलमवस्थान्तरमाहुः | एवं तेषां 
बिन्द्वेकोपादानवादिनां सा महामाया स्थूलसूक्ष्मपरभेदेन त्रिधा भिद्यते | 
स्थूला सा बिन्द्ववस्था सत्त्वरजस्तमोरूपा पुरुषस्य बुद्ध्यादीनि भोगसाधनानि तत्त्वानि 
भोग्यांश्च विषयान् परम्परयोत्पादयन्ती प्रकृतिरुच्यते || १५५ ||

	सूक्ष्मा कलादितत्त्वानामविभागस्वरूपिणी || १५६ ||
	जननी मोहिनी माया सर्वाशुद्धाध्वकारणम् |

	सूक्ष्मा तु मायासंज्ञा भोक्तृत्वहेतूनां कलादितत्त्वानां सर्वस्य च 
प्रकृत्यादेरपि तत्त्वभुवनात्मनस्तद्वर्तिनश्च साक्षात् परम्परया च कारणं भवति || 
१५६ ||

	किञ्च-

	मन्त्रयोनिः परा माया नित्या कुण्डलिनी तु या || १५७ ||
	उपादानं शरीराणां विद्याविद्येश्वरात्मनाम् |

	परा तु मायोपादानमिति | मायायाश्चोपादानभूता महामायेत्यर्थः | सा च 
नित्या, परमकारणत्वात् || १५७ ||

	ततश्च-

	कार्यात्मिका सा मायेयं परिणामवती च यत् || १५८ ||
	शरीरेन्द्रियसंयुक्तं कर्तारं साधयेत् ततः |

	एवं च-

	विशुद्धस्याध्वनः सिद्धिरनिवार्याऽवतिष्ठते || १५९ ||
	येषां माया मतेऽनित्या कलाविद्यादिकारणम् |
	न तेषामसितो मार्गः कलाशुद्ध्या विशुद्ध्यति || १६० ||

	इत्थं परमतेन मायायाः कार्यत्वं प्रसाध्य मायाया अनित्यत्वे 
दूषणमाह- येषामिति | मायाया अनित्यत्वेन शुद्धाध्वो-पादानत्वानभ्युपगमे 
बिन्दुकार्यभूतकलाध्वशुद्ध्या मायाकार्यस्याशुद्धस्याध्वनः शुद्धिर्न भवेत्, अन्यस्य 
शुद्ध्याऽन्यस्य शुद्ध्ययोगात् | ततस्तच्छुद्ध्यन्यथानुपपत्त्या शुद्धाध्वापि बिन्दुकार्य 
एवाभ्युपगन्तव्यः || १५९-१६० ||

	एतदेवाह-
	
	कला हि शोधिताः पञ्च निवृत्त्याद्या विशुद्धये | 
	तत्त्वादीनामतो बिन्दोः कार्यमध्वा विशेषतः || १६१ ||

	बिन्दुकार्यत्वे ह्यपादानभूतकलाशुद्ध्या सर्वस्य तत्त्वादेः शुद्धिरनिवार्येति 
भावः || १६१ ||

	ननु व्यापिकानां कलानां शुद्ध्या व्याप्यस्य तत्त्वादेः शुद्धिर्भविष्यतीत्यत 
आह-

	न तु व्यापकमात्राणां शुद्ध्या शुद्धिर्मताऽध्वसु |
	अनुपादानरूपाणां कलानां नित्यशुद्धयोः || १६२ ||
	शिवशक्त्योर्विशुद्ध्यैव सदा शुद्धिप्रसङ्गतः |
	इत्याख्याता महामाया सर्वाध्वप्रकृतिः परा || १६३ ||
	आचार्यैस्तैरशेषाध्वकार्यवादविचक्षणैः |

	अत्र च मायाया अनित्यत्वे प्रमाणाभावात्, शुद्धस्य 
बिन्दोरशुद्धोपादानत्वायोगात्, नित्यत्वश्रुतिविरोधाच्चायं पक्षः प्रयत्नेन निराकृत इति 
मत्वा सिद्धान्तज्ञानिनामाचार्याणां मतेन मायाया नित्यत्वसाधनायाह-

	अन्ये तु कथयन्त्यत्र मायामध्वस्वनश्वरीम् || १६४ ||
	उपादानं कलादीनामभिव्याप्तां च बिन्दुना |

	तदुक्तं श्रीमत्स्वायम्भुवादौ- मायातत्त्वं जगद्बीजमवि-नाश्यव्ययात्मकम् इत्यादि 
| श्रीमद्रौरवेऽपि- विद्याराजाधिराजेशो मायां विक्षोभ्य मन्त्रराट् | 
कलामुत्पादयामास (१|६-७) इत्यादि || १६४ ||

	ननु मायाया अकार्यत्वेऽप्यशुद्धाध्वनो व्यापकमात्रकला-शुद्ध्या 
शुद्धिर्भवेदिति चेदतिप्रसङ्गादित्युक्तम्, अत आह-

	शुद्धिश्च तादृशी ज्ञेया तयोरागमवेदिभिः || १६५ ||
	यया व्यापकशुद्ध्यैव विशुद्धिरितराश्रया |

	व्यापककलाशुद्ध्या व्याप्यस्याध्वमात्रस्य शुद्धिर्दीक्षायां 
कर्मभोजनादिद्वारेणोपपद्यत इत्यागमेषु श्रूयते | अयं चात्राभिप्रायः- कर्मसद्भावे 
ह्यात्मनां कलादिकोऽशुद्धाध्वा बन्धत्वेनावतिष्ठते, तस्य शुद्धिस्तान् प्रति 
बन्धकत्वनिवृत्तिरेवाभिमता | सा च मलपरिपाकयुक्तस्य दीक्षया कर्मक्षयादुपजायते | 
तदुक्तं श्रीमत्किरणे- अनेकभविकं कर्म दग्धबीजमिवाणुभिः | भविष्यदपि संरुद्धं 
येनेदं तद्धि भोगतः || (वि० ६|१९) इति | श्रीमत्स्वायम्भुवेऽपि- धर्माधर्मक्षय-करी 
दीक्षा इति | अतश्च सर्वेष्वध्वसु प्रत्येकमितराध्वान्तर्भावेन भोगभोजनादिरूपा 
दीक्षोपपद्यत इति व्यापककलाध्वशुद्ध्या व्याप्यस्याशुद्धस्यापि तत्त्वभुवनादेरध्वनः 
साधारणरूपस्य तं प्रति बन्धकत्वनिवृत्तिलक्षणा शुद्धिरुपपद्यत इति न कश्चिद्दोषः || 
१६५ ||

	इत्थं मायाया नित्यत्वेऽपि दोषाभावमुक्त्वा पुनरपि बिन्दुमेव विशेषयति-

	मन्त्रयोनिर्महामाया या परिग्रहवर्तिनी || १६६ ||
	शिवस्य शक्तिराक्रान्ता यया सर्वेऽपि पुद्गलाः |

	वाच्यमन्त्राणामुत्पत्त्ययोगाद् वाचकमन्त्राणां शब्दोपादानत्वेन 
योनिर्महामाया | सा च शिवस्य परिग्रहशक्तिरुच्यते, यया सर्वेऽपि पशवः 
प्रोक्तवन्नादादिद्वारेणाऽधिष्ठिताः || १६६ ||

	किञ्च-

	सेयं क्रियात्मिका शक्तिरीश्वरी सर्वदोदिता || १६७ ||
	वर्तमाना पशुष्वेव पाशत्वेन व्यवस्थिता |

	एषा च सर्वदेश्वरस्य क्रियाशक्त्यधिष्ठितत्वात् शुद्धकार्योत्-पादनार्थमात्मनां 
च क्रियाशक्त्यविवेकेन स्थितत्वाच्च कैश्चिद् भ्रान्त्या क्रियाशक्तिरैश्वरीति प्रोक्ता, न तु 
परमार्थतश्चित्सम-वायिनी क्रियाशक्तिः, उपादानत्वेनाचेतनत्वादित्युक्तम् | अत एव 
मुक्ताणुषु न प्रवर्तते, पशुष्वेव वर्तमानत्वात् | इयमपि पाशतयैव स्थिता, न तु 
पाशातीतशिवसमवायेनेति || १६७ ||

	अतश्च-

	पशून् वर्तयते नित्यं नानायोनिष्वनिश्चिता || १६८ ||

	सेयं क्रियाशक्तिरव्यतिरेकेण ज्ञाता सती पशूनशुद्धासु योनिषु योजयति | तद्विवेके 
तु नाशुद्धयोनिप्राप्तिरित्यर्थः || १६८ ||

	किञ्च-

	स्वपरामर्शवीर्येण भोगमोक्षौ प्रयच्छति |

	स्वकीयेन परामर्शज्ञानात्मना वीर्येण भोगमोक्षौ प्रयच्छति, भोगमोक्षयोः 
परम्परयोपकारिणी भवतीत्यर्थः ||

	माया तु भोगोपकारिका, अनात्मादिष्वात्मादिज्ञानहेतुत्वात्, तत्रास्य 
भोगोपकारित्वं दर्शयति-

	सा भोगसाधनोपायप्रत्ययोदयहेतुना || १६९ ||
	शब्दानुवेधेन सदा मोहयेदविवेचिता |

	अविवेचितस्वरूपा महामाया 
भोगसाधनग्रहणोपायभूतसविकल्पकज्ञानोत्पत्तिहेतुना शब्दानुवेधेन सर्वदा पशून् 
मोहयति || १६९ ||

	तदानीं च-

	सर्वथैवामृतप्राप्तेः पृथक्कारं प्रतन्वती || १७० ||
	ततोऽभूद् विषयाभोगप्रीतिलालसचेतसः |

	विषयाभोगश्रद्धालोः पुंसः सर्वथा मोक्षप्राप्तेर्बहिर्भावं तदानीं 
करोतीत्यर्थः || १७० ||

	मोक्षोपकारकत्वमपि दर्शयति-

	ज्ञानं परामृतोपायहेतुः परिकरः पशोः || १७१ ||

	परमोक्षप्राप्त्युपायस्य दीक्षाख्यस्य तदुत्तरकालानुष्ठेयस्य च नित्यादिकर्मणः 
कारणं परिच्छेदज्ञानमेव, अज्ञातविषयेऽनुष्ठानासंभवात्, 
निर्बीजदीक्षायामप्याचार्यस्य ज्ञानप्रधानत्वात् || १७१ ||

	तस्य च शिवादिवस्तुविषयकज्ञानस्य शास्त्रद्वारेण बिन्दुरेव संपादक इत्याह-

	तच्च शब्दानुवेधेन शब्दराशेरभूदसौ |
	शब्दराशिश्च बिन्दूत्थो बिन्दुर्नादादसावपि || १७२ ||
	बिन्दोरनाहतादेष कारणं शुद्धवर्त्मनः |

	अनाहतबिन्दुरिति शुद्धाध्वयोनेर्महामायायाः संज्ञा | तस्याश्च 
नादबिन्द्वादिक्रमेण शब्दोत्पत्तिरित्युक्तम् || १७२ ||

	तत्र भोक्तृतया भोगैः शरीरेन्द्रियगोचरैः || १७३ ||
	मलः कर्म च माया च विशुद्धमनुमीयते |

	तत्र च विद्येश्वरादीनां भोक्तृत्वश्रुतेर्भोगस्य 
शरीराद्यविनाभावादशुद्धभोगसाधनशरीरादिहेतूनां मलमायाकर्मणां 
तत्रासंभवात् शुद्धभोगसाधनैः शरीरादिभिर्भोक्तृत्वहेतुः शुद्धोऽधिकारमलः 
शुद्धं चेश्वरसेवात्मकं सहकारि कर्म, शुद्धा च माया 
शरीराद्युपादानमनुमीयते | तयोश्चाधिकारमलेश्वरसेवात्मक-
कर्मणोर्महामायाभुवनप्राप्तिस्तत्कारणभूतदीक्षा वा संपादिका, मायोत्तीर्णानां 
विच्छिन्नावारकमलानामेव तत्संभवात् || १७३ ||

	एतदेवाह-

	मायैव कारणं शुद्धाशुद्धयोर्मलकर्मणोः || १७४ ||

	अशुद्धस्य त्वनात्मादावात्माद्यभिमानरूपस्य पुंस्त्व-
मलस्याशुद्धभोगहेतोश्चाश्वमेधब्रह्महत्यात्माद्यनुष्ठान-रूपस्य 
कर्मणोऽशुद्धमायाकार्यसंपर्कः कारणमित्याह-

	अशुद्धयोरशुद्धैव मायाऽतो द्विविधा मता |

	न त्वाणवमलस्य सा हेतुरिति व्याख्येयम्, तस्यानाद्यावारकत्वेन श्रवणात्, 
आदिमत्त्वे च आवरणकारणासंभवात् | ननु कर्माप्येवमनादिकम् (कि० वि० ३|७) इति श्रुतेः, 
कर्मसद्भाव एव मायाप्रवृत्तेश्च कथं कर्मणो माया कारणमुच्यते, सत्यं 
प्रवाहानादिरेव कर्मशरीरप्रबन्धः, कर्माभावे मायायाश्चाप्रवृत्तिरेव, तथापि 
कर्मानुष्ठानस्य देहवतामेव संभवाद् वासनारूपस्य च कर्मणो बुद्धिद्वारेण 
मायास्थत्वात् तथोक्तमित्यविरोधः | कर्मापि कृष्यादिकर्मवत्, प्रकृतिसंस्कारकत्वात् 
पुरुषसंस्कारकत्वे तस्य विकारित्वप्रसङ्गाद् बुद्धौ गुणत्वेन वर्तत इयुक्तं 
श्रीमन्मतङ्गादौ | अतश्च मायामहामायात्मकद्वयं नित्यसिद्धमित्याह- मायाऽत इति | 
एवं विसदृशकार्यत्वाद् मायाया बिन्दुकार्यत्वं न संभवतीति भावः ||

	बिन्दोर्विवेके सहसा च्छिद्यते मलकम्बुकः || १७५ ||

	मलस्य द्रव्यत्वेन ज्ञानानिवर्त्यताया उक्तत्वात्, दीक्षया क्षपितमलानामेव 
शुद्धाध्वभुवनप्राप्तेः शास्त्रद्वारेण महामायापुरुषविवेकज्ञानस्य 
संभवाच्चाधिकारमलक्षयस्तद्विवेके भवति || १७५ ||

	मायापुरुषविवेके तु धर्माधर्मतुषक्षयः |

	यदाहुः- ज्ञानाग्निः सर्वकर्माणि भस्मसात् कुरुते (भ० गी० ४|३७) इति | ततश्च 
कर्मक्षयेऽपि परिणतमलानां विज्ञानकेवलत्व-मेव | प्रकृतिपुरुषविवेके तु तदपि नास्त्येव 
| यदुक्तं सिद्धगुरुभिः- गुणतत्त्वोर्ध्वभोगस्य कर्मणोऽनुपलब्धितः | कैवल्यमपि 
सांख्यानां नैव युक्तमसंक्षयात् || (प० मो० का० ५३) इति ||

	ततश्च-

	उत्तीर्णमायमात्मानं महामायानुषङ्गिणम् || १७६ ||
	उद्दिश्य शक्तिरीशस्य बिन्दोः क्षोभाय वर्तते |

	साधकदीक्षाभाजं शुद्धभोगाभिलाषिणं प्रति शिवशक्तिर्बिन्दोः क्षुब्धात् 
शरीरादीन्युत्पादयतीत्यर्थः || १७६ ||

	स च शक्त्या क्षोभितः-

	यथोदधिरुपर्येव विकरोत्यनिलेरणात् || १७७ ||
	तथैकदेशतो बिन्दुः शक्तेर्व्याप्नोति चाखिलम् |

	शक्तेः प्रेरणाद् घृतकीटन्यायेनैकदेशेन बिन्दुर्विकरोति, न तु क्षीरदधिन्यायेन 
सर्वात्मना, तथा सत्यनित्यत्वप्रसङ्गादनवस्थाप्रसङ्गाच्चेत्यर्थः | किञ्च, 
स्वकार्यरूपाभिः कलाभिः प्रागुक्तं विश्वं व्याप्नोति चेत्यर्थः || १७७ ||

	अयं च न्यायोऽन्यत्रापि समान इत्याह-

	एवं मायैकदेशेन विकरोति तथाखिलम् || १७८ ||
	व्याप्नोति कार्यमात्मीयं तथैवाव्यक्तमिष्यते |

	अयमत्र बिन्दोर्मायाप्रधानयोर्विशेषो यत् स्वकार्यमेवैते व्याप्नुवतः, न तु 
स्वस्मादूर्ध्वम्, तत्र प्रगमासंभवात् | अतः शुद्धस्य त्वशुद्धाध्वन्यपि व्यापकत्वात् 
प्रगमः संभवत्येव || १७८ ||

	इदानीं बिन्दोरवस्थान्तराधिष्ठानादौपाधिकः शिवस्य लयादिभेद इत्याह-

	तत्राक्षुब्धे भवेद् भोगो बिन्दावानन्दरूपिणि || १७९ ||
	क्षुब्धेऽधिकारो देवस्य लयोऽतिक्रान्तबिन्दुकः |

	तत्रानन्दरूपिणि समन्ताद्व्याप्तिसमृद्धिभाजि बिन्दावक्षुब्धे शिवशक्त्या 
क्षोभनिमित्ते विषयीकृते प्रसवौन्मुख्यभाजि सति शिवशक्तेरुद्योगात् पालनात्मको भोगो

भवति | क्षुब्धे तूत्पादितकार्ये शक्तेर्व्यापृतत्वादधिकारः | उपसंहृतकार्ये 
स्वरूपनिष्ठे शक्तेरप्युपसंहृतव्यापारत्वाल्लयः || १७९ ||

	ततश्च शिवशक्त्योर्व्यापारभेदादौपचारिको भेद इत्याह-

	एकैव खलु चिच्छक्तिः शिवस्य समवायिनी || १८० ||
	त्रिविधोपाधिसंभेदाल्लयभोगाधिकारिणी |
	तयैतयाऽभिसंबन्धादेको देवस्त्रिधा भवेत् || १८१ ||
	शिवः सदाशिवोऽधीशो लयभोगाधिकारवान् |

	यदुक्तम्- अधिकारी स भोगी च लयी स्यादुपचारतः इति | अनेन 
बिन्दुपरीक्षोपसंहारेण शक्तिपरीक्षोपक्षिप्तेति मन्तव्यम् || १८०-१८१ ||

	अथ शक्तिलक्षणमाह-

	शक्तिरप्रतिघोदारमरीचिनिचयात्मिका || १८२ ||
	नित्योदितानवच्छिन्ना निर्विकल्पस्वरूपिणी |
	निरावरणनिर्द्वन्द्वनिरुपादानवैभवा || १८३ ||
	विविधोपाधिसम्बन्धविवर्तभिदुरोदया |
	शान्तोदितप्रपञ्चादिबिन्दुव्याप्तिपटीयसी || १८४ ||
	परानपेक्षानन्यात्मप्रकाश्या सर्वतोमुखी |
	आदिमध्यान्तरहिता रहिता सर्वबन्धनैः || १८५ ||
	निष्ठा काष्ठा परा सूक्ष्मा वस्तुमात्रातिलालसा |

	मरीचिनिचयोऽत्र ज्ञानक्रियासमृद्धिः, लयावस्थायामस्या 
औपचारिकभेदस्याप्यभावाद् निर्विकल्पस्वरूपिणी सा कथिता | विविधेति 
विचित्रकार्योपाधिसम्बन्धादपारमार्थिकेन भेदशीलोदयेन युक्ता, 
कृत्यभेदाधिकारावस्थायां भिन्नेव लक्ष्यमाणेत्यर्थः | किञ्च, सा 
प्रोक्तप्रपञ्चादिभूतबिन्दुव्याप्तिदक्षा मलरहितत्वेन परानपेक्षत्वादनन्यप्रकाश्या | अत 
एवात्मशक्तिवैलक्षण्येन सर्वबन्धनविरहादिगुणयुक्ता | काष्ठा निरतिशया | निष्ठा 
अतिशयावधिभूता | परा सूक्ष्मा अत्यन्तसूक्ष्मा | अतिलालसा सर्वानुग्रहणशीला च 
बोद्धव्या || १८२-१८५ ||

	सा च शिवस्य ज्ञानक्रियात्मकं चैतन्यमेवेत्याह-

	चितिरेव मताम्लानमहिमा परमेष्ठिनः || १८६ ||
	शिवस्यानाहितापूर्वविशेषस्यैव सन्निधौ |
	तयैतयाऽभिसम्बन्धविशेषान्नित्यरूपया || १८७ ||

	विकरोति विचित्राभिर्वृत्तिभिः स्थगयन्निव |
	बिन्दुरापूरयन्नादैराणवं चिन्नभो मुहुः || १८८ ||
	सरिद्वानभिसम्बन्धादिन्दुनार्कस्य सन्निधौ |
	विकरोति यथा लोलैः कल्लोलैर्नादयन्नभः || १८९ ||

	कर्तृभूतस्य शिवस्य सन्निधौ करणभूतया शक्त्या संबन्धाद् बिन्दुः 
कार्योत्पादक इत्याह- शिवस्येति | बिन्दुः प्रतिपुरुषं भिन्नैर्नादैरात्मनां 
चैतन्यमापूरयतीत्युक्तं प्रागेव || १८६-१८९ ||

	नन्विन्द्रियादिरहितस्य कर्तृत्वं न युज्यते ? तन्न, स्वदेहस्पन्दादावात्मनः 
शक्तिमात्रस्य करणस्य दर्शनात्, अस्याश्च शिवसमवायेन परिणामाभावात् 
कार्यभेदादौपचारिक एवेच्छाज्ञानक्रियादिभेद इत्याह-

	सैषा शिवाश्रया शक्तिरमोघा बलशालिनी |
	एकानेकविभागेव कार्यभेदाद् विभाव्यते || १९० ||
	यथैका सवितुः शक्तिर्दानादानादिकर्मभिः |

	एतदेव प्रपञ्चयति-

	इच्छाकार्यमनिच्छापि कुर्वाणेच्छा चिदव्यया || १९१ ||
	ज्ञानमज्ञानरूपैवमक्रियापि क्रिया तथा |

	ज्ञेयकार्याद्युपाधिभेदात् तस्या ज्ञानाक्रियादिभेद इत्यर्थः || १९१ ||

	किं बहुना-

	यद् यस्याः कार्यमाम्नायलोकाभ्यामवधारितम् || १९२ ||
	तदेतद्रूपिणी शक्तिः कुरुतेऽचिन्त्यवैभवा |

	अनेनास्याः सर्वाधिष्ठानमुक्तम् | यदाहुः- न सा भावकला काचित् 
सन्तानद्वयवर्तिनी | व्याप्त्री शिवकला यस्यामधिष्ठात्री न विद्यते || इति |

	अविकारेण सर्वार्थकारित्वमेव दृष्टान्तेन द्रढयति-

	कामानपि बहूनेकः कल्पवृक्षः प्रयच्छति || १९३ ||
	चिन्तामणिश्च विविधानचिन्त्यमहिमा यथा |
	तथाऽनाहितसंस्कारविशेषैकस्वरूपिणी || १९४ ||
	चिदचिन्त्या विभोः शक्तिरशेषार्थक्रियाविधौ |

	चेतनत्वान्नास्या विकार इत्याह-

	न जायते न म्रियते क्षीयते न च वर्धते || १९५ ||
	चितिः शक्तिः प्रकाशत्वादजडत्वाच्च 

	अमुमेवार्थं व्यतिरेकेण साधयति-

						यत् पुनः |
	उत्पद्यते नश्यति वा चिनोत्यपचिनोति च || १९६ ||
	तदप्रकाशरूपं वा जडं वा दृश्यते यथा |
	शरीरादि तथा नासौ तस्मान्नैषा विकारिणी || १९७ ||

	यतोऽसावप्रकाशरूपा जडा च न भवति, ततो न विकारिणीत्यर्थः || १९६-१९७ ||

	एवमस्याः क्षीरदधिन्यायेन सर्वात्मना परं विकारो निराकृतः, 
इदानीमुक्ताभ्यामेव हेतुभ्यामेकदेशपरिणामोऽपि नास्तीत्याह-

	ताभ्यामेवोपदेशाभ्यां परिणामो निराकृतः |
	बोधशक्तेरबोधस्य परिणामो हि दृश्यते || १९८ ||

	एतदेव प्रपञ्चयति-

	परिणामाऽपरिम्लानं शाश्वतं शिवमाश्रिता |
	समवायेन तादात्म्यान्नहि चित् परिणामिनी || १९९ ||

	परिणामहीनं नित्यं चेतनं शिवं समवायेन 
तादात्म्यलक्षणसम्बन्धेनाश्रिता चिच्छक्तिर्न परिणामिनी भवितुमर्हति | यच्छ्रूयते- 
शक्तिर्नाऽचेतना चितः (मृ० वि० ३|४) इति || १९९ ||

	ततश्च-

	नित्यैषाऽशेषकार्याणां कारणत्वाद् यथेश्वरः |
	सत्त्वे कारणशून्यत्वादपि बिन्दुवदिष्यते || २०० ||

	अस्याश्चानित्यत्वेऽनवस्थाप्रसङ्ग इति भावः || २०० ||

	तथाहि तां समाश्रित्य सन्तोऽन्ये शाश्वती सती |
	यत्सिद्धौ जगतः सिद्धिर्यदसिद्धौ न किञ्चन || २०१ ||
	तत्सत्ता साध्यते कस्य केन वा प्रतिपाद्यते |

	यस्या उपादानभूतबिन्द्वाद्यधिष्ठातृकर्तृशक्तेः सद्भाव एव 
शुद्धाशुद्धमयस्य कार्यरूपस्य जगतः सिद्धिर्नान्यथा, तस्याः सत्ता केनान्येन 
प्रमाणेन साध्यते ? कार्योत्पत्त्यन्यथानुपपत्त्यैव सा सिद्धेत्यभिप्रायः || २०१ ||

	इत्थं शक्तिं प्रसाध्य चिदचिदद्वैतवादिनां मतमुपन्यस्यति-

	तामेतामद्वयामेके कीर्तयन्ति विपश्चितः || २०२ ||
	चितिं सदसदाकारविवर्तोल्लासशालिनीम् |

	विपश्चित इत्याक्षेपे | एवं हि ते मन्यन्ते- शक्तिरेव चिद्रूपा सत्यभूता | सा च 
विवर्ततया शुद्धाशुद्धभुवनादिरूपानर्थानसत्यभूतान् प्रकाशयति | ततश्च 
द्वैतप्रतिभासो द्विचन्द्रादिज्ञानवद् भ्रान्त एवेति || २०२ ||

	एतदेव दृष्टान्तेनाह-

	यथा रज्जुरहिच्छिद्रमालाविभ्रमकारिणी || २०३ ||
	न तानुत्पादयत्यर्थानसतः प्रथयत्यसौ |
	ज्ञानमात्रं तथैवेयमेकानेकायते भ्रमात् || २०४ ||

	ततश्च-

	सेयं भ्रान्तिरनालम्बा सर्वन्यायविरोधिनी |
	विचाराल्लूनमूलत्वादहेतुर्बन्धमोक्षयोः || २०५ ||
	तस्मान्न वद्धो बन्धोऽन्यो बन्धकश्च विचारतः |
	नित्यमुक्ताद्वयानन्तसंविदेवास्ति केवलम् || २०६ ||
	कथं पुनरयं भेदप्रतिभासोऽपि दृश्यते |
	व्यवहारस्तु भेदात्मा विज्ञेयो वटयक्षवत् || २०७ ||

	कथमप्रामाण्यं भेदावभासस्यात आह-

	तथाहि भेदो भावानां न प्रत्यक्षोऽक्षधीर्यतः |

	कुत इत्यत्राह- अक्षधीरिति |

	बालमूकादिविज्ञानतुल्यैवाकल्पनार्थजा || २०८ ||

	निर्विकल्पविज्ञानस्यैवार्थसामर्थ्यजनितस्य प्रत्यक्षत्वात् तस्यैव 
प्रामाण्याभ्युपगमाद् भेदस्य च विकल्परूपत्वान्न प्रत्यक्षसिद्धत्वमित्यर्थः || २०८ ||

	किञ्च-

	सा विधात्री पदार्थानां न निषेधति किञ्चन |

	तदुक्तम्- आहुर्विधातृ प्रत्यक्षं न निषेधृ विपश्चितः (ब्र० सि० २|१) इति | ततश्च 
भेदस्येतरेतराभावग्रहणपूर्वकत्वाद् भवाविषयेण प्रत्यक्षेण ग्रहणं नोपपद्यत 
इति भावः ||

	सविकल्पकं तु-

	यद् विशेषणविज्ञानं शब्दसंस्कारपूर्वकम् || २०९ ||
	देशकालाद्यपेक्षाक्षैरुदपादि न तत्पुनः |
	अर्थसामर्थ्यजं ज्ञानं स्मृतिसङ्कल्पवन्मतम् || २१० ||

	यत्पुनः शब्दानुवेधेन सविकल्पं ज्ञानं देशकालाद्यपेक्षाक्षैरुत्पाद्यते, 
तदिदं देशकालाद्यपेक्षत्वान्नार्थसामर्थ्यजन्यं स्मृतिप्रतिभासादिवत्, 
ततस्तत्प्रमाणमिष्यते | यदाहुः- कल्पनापोढमभ्रान्तं प्रत्यक्षम् (न्या० वि० १|४) इति || 
२०९-२१० ||

	अत एव-

	नानुमानागमौ तत्र प्रमाणं तदभावतः |

	प्रत्यक्षविषयत्वाभावतो भावानां भेदे नानुमानागमावपि प्रमाणं 
भवितुमर्हतः ||

	तथा हि-

	प्रत्यक्ष एव तावर्थे विकल्पविषयावपि || २११ ||

	यतस्तावपि प्रत्यक्षसिद्ध एवार्थे विकल्पमुत्पादयन्तौ प्रमाणीभवितुमर्हतः, 
संबन्धग्रहणादेः प्रत्यक्षपूर्वकत्वाद्विकल्परूपत्वाच्च | भेदस्य तु प्रत्यक्षेण 
ग्रहणं न संभवतीत्युक्तम्, अतः स्वप्नादिज्ञानवदसत्यभूत एवायं 
भेदप्रतिभासः || २११ ||

	यत एवायम्-

	स्वोत्थैर्निबध्यते तस्माच्छङ्कापाशैर्विमूढधीः |
	मुच्यते तेभ्य एवायं बन्धमोक्षौ न वस्तुतः || २१२ ||

	इत्थं तन्मतमुपन्यस्य सिद्धान्तमुपक्षिपति-

	इत्यद्वैतग्रहाविष्टाः प्रलपन्तो दयालुभिः |
	गुरुभिः प्रतिबोध्यन्ते सिद्धान्तागमदायिभिः || २१३ ||

	कथं बोध्यन्ते ? अत आह-

	यद्यद्वयेयं संवित्तिः प्रमाणैर्व्यावहारिकैः |
	साध्येत तैरेव दृढं तस्याः स्यात् सद्वितीयता || २१४ ||

	यदि संविदैक्यं लोकस्य व्यवहारसिद्धैः प्रमाणैर्भवद्भिः साध्यते, ततस्तैरेव 
सत्यभूतैरद्वैतहानिः | अथ तान्यप्यसत्यानीष्यन्ते, निष्प्रमाणकत्वादद्वैतासिद्धिरिति 
भावः || २१४ ||

	एतदेव प्रपञ्चयितुमनुमानस्वरूपमाह-

	प्रसिद्धाः पृथगेवालं धर्मिदृष्टान्तहेतवः |
	अप्रसिद्धस्य धर्मस्य सिद्ध्यै व्याप्त्युपबृंहिताः || २१५ ||

	दृष्टान्तभूते हि महानसे धूमाग्न्योर्व्याप्तिमविनाभावसम्बन्धं गृहीत्वाऽथ 
साध्यधर्मिणि पर्वतादौ धूमवत्त्वेन हेतुना प्रसिद्धो वह्निमत्त्वरूपधर्मोऽनुमीयते | 
ततः पृथगेव भेदेन धर्म्यादयः सिद्धा अभ्युपगन्तव्याः || २१५ ||

	तथा हि-

	न सिद्धः साध्यते धर्मो नासिद्धैरपि तैस्तथा |
	सिद्ध्यसिद्धी च संभूय नैकत्र स्थातुमर्हतः || २१६ ||

	नहि सिद्धस्य साधकान्तरापेक्षा, नाप्यसिद्धा हेत्वादयः सिद्धं साधयन्ति || 
२१६ ||

	अतश्च-

	सपक्षपक्षयोर्भेदे प्रमाणमनुमा भवेत् |
	ऐक्ये हि न तयोर्हेतुसाधर्म्य

	यस्मात् पक्षसपक्षयोरैक्ये हेतुसाधर्म्यं दृष्टान्तसिद्धधूमवत्त्वाख्यहेतुना 
साध्यधर्मिणि धूमवत्त्वस्य साधर्म्यं न भवति, तस्मात् तयोरैक्ये नानुमानात् 
साध्यसिद्धिः || २१७ ||

	दृष्टान्ताभावे तु व्याप्तिग्रहणमपि न संभवतीत्याह-

						तदभावतः || २१७ ||
	कस्य केन कथं व्याप्तिः

	इत्थं सत्यद्वैतसिद्ध्यर्थमनुमानाङ्गीकारे भेदोऽवश्यं भावीत्याह-

					इत्यद्वैतप्रसिद्धये |
	प्रयुक्तो भेदमाख्याति प्रयोगः स्वाङ्गसिद्धये || २१८ ||

	स्वाङ्गस्य हेत्वादेः सिद्ध्यर्थमित्यर्थः || २१८ ||

	किञ्च, संविदेकैवेति संविद्विषयभेदनिषेधे जषविषयो भेदो न निषिद्ध्यत इत्याह-

	अद्वयेति निषेधोऽपि चितिं युज्येत तन्मते |
	द्वैतभावस्ततोऽन्यत्र सिद्ध्येत् सिद्धावपि ध्रुवम् || २१९ ||
	प्रतिज्ञा भज्यते तेषामाशामात्रविजृम्भिता |

	आगमप्रामाण्यस्वीकारेऽप्यद्वैतहानिरित्याह-

	आगमोऽपि तदैस्तैस्तैः स्मारितार्थविशेषतः || २२० ||
	पदार्थजातं संसर्गविशिष्टं कथयेत् कथम् |
	यद्यद्वयेयं संवित्तिः स्वेन स्यादभिधित्सिता || २२१ ||

	यदि स्वेनागमेनाद्वया संवित्तिरभिधित्सिता स्यात्, कथमसौ 
जातिगुणक्रियाद्रव्यवाचिभिर्गौरियं श्वेता गच्छति ग्राममित्यादिभिः पदैः 
स्मारितार्थविशेषा पदार्थजातसंसर्गरूपां विशिष्टां बुद्धिं जनयेत् | एतदुक्तं 
भवति- आगमस्य सत्यभूतस्य प्रमाणतयाऽभ्युपगमे

	तेन तदवयवैस्तदर्थैश्च द्रव्यादिभिः सत्यैश्च भाव्यम्, अतोऽयमेवाद्वैतविरोध इति 
|| २२०-२२१ ||

	अतश्च-

	आगमः कथमद्वैतमनुमानं च साधयेत् |
	निवार्यमाणमङ्गैः स्वैरद्वैतक्षपणक्षमैः || २२२ ||

	इदानीं चिच्छक्तिरेकैव खल्वित्यादीनामद्वैतश्रुतीनां 
प्रमाणान्तरविरोधान्मुख्यार्थासम्भवं दर्शयितुमाह-

	किञ्च शब्दाः परित्यज्य मुख्यमर्थं विरोधतः |
	वर्तमाना हि दृश्यन्ते गौणेऽर्थे लोकवेदयोः || २२३ ||
	गौर्ब्राह्मणोऽयमदित्यो यूप इत्येवमादयः |

	अनुमानस्य त्वविनाभावसम्बन्धलक्षणे व्याप्तिग्रहणे सति 
प्रमाणत्वेनार्थसाधकत्वमनिवार्यमेवेत्याह-

	नैवं हेतुरदुष्टायां व्याप्तौ साध्यं न साधयेत् || २२४ ||

	अतश्च भेदसाधकैरनुमानैर्बाधितत्वादेकत्वश्रुतयः संविदो 
नित्यत्वव्यापकत्वादिसादृश्यस्तोत्रपरा इत्याह-

	अतो हेतुबलाक्रान्ताः श्रुतयो द्वैतमात्मनाम् |
	मुख्यमप्यपहायार्थं नुतिं कुर्वन्ति संविदः || २२५ ||

	किञ्च-

	प्रत्यक्षमपि गृह्णाति वस्तुनो निर्विकल्पकम् |
	भेदं परेभ्यो व्यावृत्तिरूपं योनोपजायते || २२६ ||
	जायमानेन नामादिविशेषस्मृतिपूर्वकम् |
	सविकल्पमसन्दिग्धं व्यभिचारविवर्जितम् || २२७ ||
	प्रत्यक्षसंज्ञं विज्ञानम्

	अत्र हि नामप्रमाणादिविशेषस्मरणपूर्वकमुत्पद्यमानं सविकल्पकमपि 
ज्ञानमसंदिग्धत्वादबाधितत्वाच्च प्रत्यक्षतया प्रमाणमेवेष्यते | यदाहुः- ततः 
परं पुनर्वस्तु धर्मैर्जात्यादिभिर्यया | बुद्ध्याऽवसीयते साऽपि प्रत्यक्षत्वेन सम्मता || 
(श्लो० वा० प्रत्यक्ष० १२०) इति | ततस्तादृशं प्रत्यक्षज्ञानं येन जायमानेनोत्पद्यते, 
तदपि निर्विकल्पकं ज्ञानं वस्तुनः परेभ्यो व्यावृत्तरूपं भेदं गृह्णात्येव, कार्यस्य 
कारणगुणान्वयात्, सत्कार्यवादाभ्युपगमाच्च || २२६-२२७ ||

	तस्य तु भेदग्राहित्वानभ्युपगमे तदुत्तरकालं सविकल्पकज्ञानं नोत्पद्यत 
इत्याह-

					अन्यथा नोपपद्यते |
	अगृहीतार्थभेदस्य तन्नामादिविशेषवत् || २२८ ||

	ननु भेदस्येतरेतराभावग्रहणपूर्वकत्वाद् भावविषयेण प्रत्यक्षेण ग्रहणं 
नोपपद्यत इत्युक्तम्, तदयुक्तम्, सिद्धे हि भेदेऽसावितरेतराभावः | अन्यथा पयोऽर्थी 
पावकमनुधावेदिति सर्व(मस)मञ्जसम् || २२८ ||

	अनुमानस्य साफल्यमपि भेदग्रहे सति |
	व्याप्तिग्रहणसंबन्धे

	व्याप्तिविज्ञानार्थं भेदग्रहणस्यावश्यंभावात् तत्सद्भाव 
एवानुमानप्रवृत्तिरित्यर्थः ||
	वस्तुसामान्यमात्रग्रहणे तु तस्य प्रागेव सिद्धत्वाद् धर्मिविशेषणस्य 
धर्मविशेषसाधनार्थमनुमानं न प्रर्वतत इत्याह-

				सामान्ये सिद्धसाधनात् || २२९ ||

	अन्यथा भेदसिद्धिमाह-

	अपि चान्यत्वमद्वैतभेदयोरभ्युपैति चेत् |
	भेदः सिद्ध्येदथानन्यभाव एवं च साध्यते || २३० ||

	अद्वैतस्य द्वैतान्यस्याभ्युपगमे द्वैताद्वैतात्मकस्य वस्तुद्वयस्यासिद्धिः | 
अथाद्वैतभेदयोर्द्वैताद्वैतात्मकस्य वस्तुद्वयस्याप्येकत्वमिष्यते, यद्येवं 
भेदस्यैवाद्वैतसंज्ञा भवद्भिरुच्यत इति न वो नाम्नि विवादः | यतोऽस्माभिरप्येवं 
भेद एव साध्यते || २३० ||

	नन्वेकस्यां रज्जौ सर्पादिभ्रमवदेकस्यामेव संविदि सत्यभूतायामसत्यभूतो 
वस्तुभेदप्रतिभास इत्युक्तम् ? अत आह-

	नहि दृष्टान्तमात्रेण साध्यसिद्धिर्भवेदतः |
	रज्जूदाहरणं शिष्यसम्मोहायैव केवलम् || २३१ ||

	केवलस्य दृष्तान्तस्य हेत्वादिभिर्विनाऽर्थसाधकत्वाभावाद् दृष्टान्तमात्रस्य 
सत्यत्वेऽप्यद्वैतविरोधात् तदसत्यत्वे दार्ष्टान्तिकभूतायाः संविदोऽप्यसत्यत्वप्रसङ्गाद् 
रज्जूदाहरणमनर्थकमेवेत्यर्थः || २३१ ||

	किञ्च-

	नापि संवित्समा रज्जोर्विशेषानुपलब्धितः |
	विवर्तमाना तैर्भावैर्ज्ञानमात्रनिवर्तकैः || २३२ ||

	रज्ज्वादौ हि सर्पादिभ्रमाः सम्यग्ज्ञानोदयान्निवर्तन्ते | ततो बाधितत्वात् 
सर्पाद्यवभासस्तिमिरादिदोषकृतोऽसत्य एव | घटपटाद्यर्थप्रकाशस्य तु 
कालान्तरदेशान्तरयोरपि

	विशेषादर्शनाज्ज्ञानमात्रव्यतिरेकेण भासमानैरबाधितत्वादेव 
सत्यभूतैस्तैस्तैर्घटपटादिभावैरुपाधिभूतैः सह विवर्तमाना स्वयमपि भिन्नेव 
भासमानाऽऽत्मसंविन्न रज्जुसाम्यं भजते | एतदुक्तं भवति- 
घटपटादिबाह्यार्थभेदः सत्य एव, आत्मसंविदस्तु तत्तदर्थसन्निधौ तत्तदाकारारोपो 
बुद्ध्यध्यवसायभेद उपाधिकृत इति | एतच्चोत्तरत्र प्रपञ्चयिष्यते | अतश्च 
तत्तदर्थसन्निधौ जायमानस्य तत्तदाकारस्य बौद्धस्याध्यवसायात्मनो 
ज्ञानस्यासकृद्भेदेऽपि तत्तदध्यवसातृरूपायाः सर्वदैकरूपेण भासमानाया 
ग्राहकसंविदो न रूपान्तरपरावृत्तिः, अपि तु नित्यत्वमेव, चेतनत्वेनाविकारित्वात् | 
ततश्चात्मसंविदो नैका एव, एकत्वे 
भोगसाम्यविमोक्षादिदोषप्रसङ्गादित्युक्तमस्माभिरन्यत्र || २३२ ||

	अस्याश्चात्मसंविदो बौद्धाध्यवसायाविवेकादनेकरूपताभ्रमो मलहेतुक एव 
पश्वात्मनामित्याह-

	सा तु संविदविज्ञाता तैस्तैर्भावैर्विवर्तते |
	मलोपरुद्धदृक्शक्तेर्नरस्येवोडुराट् पशोः || २३३ ||

	यथा तिमिररुद्धचक्षुष एकोऽपीन्दुरनेक इव प्रतिभाति, एवं 
मलरुद्धज्ञानशक्तेरेकैव चेतनात्मिका संविदनेकरूपेव विवर्तत इति || २३३ ||

	यथा च प्रमाणान्तरसिद्धैक्यस्यापीन्दोरनेकत्वप्रत्ययस्तिमिर-हेतुकः, एवं 
शास्त्रादिसिद्धैक्यस्य गृहीतृरूपस्य ज्ञानस्यानेकाकारता-भ्रमः स्वकारणं मलं 
गमयतीत्याह-

	यथा तैमिरिको हेतुसहस्रेणापि तर्कयन् | 
	एकमिन्दुमनेकांस्तान् भूयोभूयः समीक्षते || २३४ ||
	यथा वा पित्तसंदुष्टरसनः स्वादु तर्कयन् |
	अपि तिक्तं विजानाति पयः करणदोषतः || २३५ ||
	यथा वाञ्जनसंयुक्ते क्वथ्यमाने च वारिणि |
	विदुषामपि नीलोष्णप्रत्ययावविवेकतः || २३६ ||
	तथा परीक्षिता सम्यगागमैः सोपपत्तिकैः |
	विवर्तमाना जातेति नष्टेति विविधेति च || २३७ ||
	ज्ञानानिवृत्तिं गमयेत् कारणं तिमिरादिवत् |

	स च मलो द्रव्यत्वाच्चक्षुषः पटलादिरिव न ज्ञानमात्रान्निवर्तते, अपि तु चक्षुषो 
वैद्यव्यापारेण पटलादिरिवेश्वरव्यापारेण दीक्षाख्येनैव निवर्तत इत्याह-

	तच्छिवप्रणिधानेन शिवशास्त्रोदितेन च || २३८ ||
	कर्मणैव निवर्त्येत नान्यथा ज्ञानकोटिभिः |
	तिमिरादिर्यथारोग्यशास्त्रोक्तेनैव कर्मणा || २३९ ||

	तन्मलं शिवध्यानेनाङ्गभूतेन सहकृतया शिवशास्त्रोक्तया दीक्षाख्यया 
क्रिययैव निवर्तते | यदुक्तं श्रीमत्स्वायंभुवे- दीक्षैव मोचयत्यूर्ध्वं शैवं धाम 
नयत्यपि इति | अत्र प्रयोगः-
	मलो ज्ञानानिवर्त्यो भवति, आत्मकरणाच्छादकत्वात्, तिमिरवत् | परमार्थो मलः, 
मलिनीकरणार्थक्रियाकारित्वात्, यथा काचतिमिरात्मको मलो भ्रमोत्पादकः || २३८-२३९ ||
	इत्थं ग्राहकसंविदो नित्यत्वप्रसङ्गान्मलं तन्निवृत्तिहेतुं चोक्त्वा ग्राह्यस्य 
प्रपञ्चस्य भेदो वास्तव इत्याह-

  	देशकालनरान्यत्वेऽप्यन्यथानवभासितः |
	अबाधितः प्रमाणैश्च विवर्तः स्यात् कथं चितेः || २४० ||
	प्रपञ्चः किञ्च मायेयः प्रमाणैरेव साधितः |

	संविदस्त्वनेकाकारता भ्रान्त्यैवेत्युक्तम्, इत्याह-

	तस्माद् विवर्तते संविदणूनामेव बन्धनात् || २४१ ||

	एतदेव प्रपञ्चयति-

	विवर्तः खलु चिच्छक्तेर्मिथ्यापरिणतिर्यया |
	अतद्रूपापि तद्रूपरूपिणीवाऽनुभूयते || २४२ ||

	स च विवर्तो बुद्ध्यविवेकादात्मनां भवतीत्याह-

	स परस्परसंबद्धश्चिदचिद्गोचरस्तयोः |
	अन्योन्याध्याससाध्यत्वादविवेककृतोदयः || २४३ ||

	एतदेव व्याचष्टे-

	तत्र चित् स्वाभिसम्बन्धबुद्धितत्त्वाविवेकतः |
	आरोप्यात्मनि तद्वृत्तिविकारानविकारिणी || २४४ ||
	जन्मादीननु जातेति नष्टेति विविधेति च |
	ससुखेति सदुःखेति स्वात्मानं दर्शयत्यणोः || २४५ ||
	तद्वज्जडं च चैतन्यमारोप्यात्मनि चिद्गुणम् |
	अविवेकेन जानाति बालोऽहं कृश इत्यतः || २४६ ||
	सर्वेषामविकोऽयमणूनां मलहेतुकः |
	भ्रान्तिप्रधानसन्तानकन्दश्चिज्जडवस्तुनोः || २४७ ||

	य एषोऽनित्याशुचिदुःखानात्मसु नित्यशुचिसुखात्मप्रतिपत्तिरूपः पुंसामविवेकः, स 
न निर्हेतुकः, मुक्तस्याऽपि प्रसङ्गात् | अतस्तस्य केनापि कारणेनाऽनादिना भवितव्यम् | 
अविवेकस्यानादिसिद्धत्वाद् यस्तस्य हेतुः, स मल इति भावः || २४४-२४७ ||

	अत्रैव हेतुमाह-

	नहि संविद्विशेषाणां विशिष्टैर्जडवस्तुभिः |
	विवर्तभेदा युज्येरन्नन्तरा दृढबन्धनम् || २४८ ||

	इदं चात्राकूतम्- मलावृतत्वादेवात्मनां कलादिद्वारेणैव ज्ञानाद्यभिव्यक्तिः | 
सा च मायाया मोहकत्वादनात्मादावात्माभिमानरूपेति || २४८ ||

	बन्धहेतुत्वमेव प्रपञ्चयति-

	तथा हि देहेऽहंबुद्धिर्न लोष्टे साऽपि कस्यचित् |
	अणोरेव न सर्वेषामतो बन्धस्तयोर्मतः || २४९ ||

	तयोश्चिज्जडयोरन्योन्यगुणाध्यासे बन्ध एव नियामक इति शेषः || २४९ ||

	किञ्च-

	यानि यस्येन्द्रियाण्यासन् नरस्य ज्ञानकर्मणोः |
	न तानि पुनरन्यस्य करणानि तयोस्तथा || २५० ||
	विशिष्टैव विवर्ताय चिद्विशेषस्य वार्यते |
	बुद्धिर्न सर्वा सर्वेषां तेन बन्धस्तयोर्मतः || २५१ ||
	बुद्ध्यारूढं सुखं दुःखं किञ्चित् केनचिदेव यत् |
	पुंसोपभुज्यते तेन तयोर्बन्धो नियामकः || २५२ ||

	अयमर्थः- आत्मनां हि संसारावस्थायां सर्वविषयस्य ज्ञानादेः 
स्वरूपत्वेन शास्त्रेषु श्रूयमाणस्यादर्शनात् तदावारकेण तावन्मलेन भाव्यम् | 
तेषां च किञ्चिज्ज्ञत्वदर्शनात् कलादिद्वारेण तज्जनकेन मोहहेतुत्वाद् विपरीतप्रतिपत्तिहेतुना 
मायाख्येन बन्धेन भाव्यम् | भोगस्य सुखदुःखादेर्भोगसाधनानां च 
शरीरेन्द्रियाणां प्रत्यात्मनियतत्वेन विचित्रत्वाद् वैचित्र्यकारणं 
कर्माप्यवश्यमभ्युपेयमिति || २५०-२५२ ||
	अत्र सांख्यच्छायया विवेक एवात्र नियामकोऽस्तु, किं मलाख्येनाप्रसिद्धेन 
बन्धेन पुरुषस्य कल्पितेनेति चोदयति-

	अविवेको नियन्ता चेत्

	परिहरति-

					स तयोरेव किंकृतः |

	तयोर्बुद्धिसंविदोरन्योन्याविवेकः केन कृतः | निर्हेतुकत्वे मुक्तस्यापि भवेत् ||

	ततस्तत्कारणतयाऽनाद्यावारको मलोऽभ्युपगन्तव्यः, यदभावे मुक्तस्य न 
पुनरविवेको भवति, तत एव च बन्धविमोचकस्येश्वरस्यापि सिद्धिरुक्तेत्याह-

	तेन बन्धोऽस्ति बन्धश्च पृथगेवेशितुर्मतः || २५३ ||

	अतश्च-

	बन्धवर्ती विमूढात्मा मोक्षस्तद्बन्धमोचनम् |
	गलिते सर्वथा बन्धे विमुक्ते चाणवे मले || २५४ ||
	सर्वार्थद्योतिका शक्तिः शिवस्यैव विजृम्भते |

	बन्धमोक्षश्च शिवप्रसादादेवेत्युक्तम् || २५४ ||

	सर्वावरणनिर्मुक्ता शक्तिरेषा महीयसी || २५५ ||
	अल्पीयांसं समावृत्य विषयं सा तु दर्शयेत् |

	कथं दर्शयतीत्यत्राह-

	परसंवित्स्वरूपायाः शक्तेरसति बन्धने || २५६ ||
	परमात्रं प्रकाशेत मुक्ताणूनामनारतम् |

	मलरहितत्वेन स्वपरप्रकाशिकाया मुक्तात्मसंविदः परमात्रं परस्य वस्तुनः 
सत्तामात्रं प्रकाशते, न तु बद्धात्मवदस्य विशेषेन भोग्यतया प्रकाशत इत्यर्थः, 
तथात्वे मुक्तस्याऽपि सुखदुःखादिसंवेदनेन भोक्तृत्वप्रसङ्गात् || २५६ ||

	अतो विमुक्ताः सर्वज्ञा न तु चिन्मात्रवेदिनः || २५७ ||

	न तु स्वसंवेदनमात्रनिष्ठाः, अपि तु शिववत् सर्वज्ञा एवेति || २५७ ||

	ततश्च-

	सति बाह्ये तदज्ञानं वस्तुनि स्यात् तमःकृतम् |

	बाह्ये च वस्तुनि सत्यपि यदेतद्विषयाज्ञानमात्रं बद्धात्मनां दृश्यते, 
तन्मलकृतमेव | ततश्च असर्वज्ञा न मुक्ता इत्याह-

	तमसाच्छाद्यमाना हि न ते मुक्ता भवन्ति च || २५८ ||

	शब्दानुवेधापेक्षित्वं च सविकल्पकज्ञानस्य बन्धहेतुकमित्याह-

	विकल्पो बिन्दुसंक्षोभाच्छब्दवेधेन संविदाम् |
	जायते मलरुद्धानामणूनामर्थदर्शने || २५९ ||
	निर्मलानामसंक्षोभाद् बिन्दोस्तद्बन्धमोक्षजा |
	निर्विकल्पार्थसंवित्तिस्तदहर्जातबालवत् || २६० ||

	मुक्तानां तु मायेयबैन्दवपाशोत्तीर्णत्वाच्छब्दानुवेधसहकृतं बौद्धं 
सविकल्पकं ज्ञानं न भवेत्, किन्तु चिच्छक्तिरेवान्यानपेक्षिणी ग्राह्यं वस्तु विषयीकरोति | 
तदहर्जातबालवदिति च शब्दादिविकल्परहितत्वमात्रे दृष्टान्तो ज्ञेयः || २५९-२६० ||

	वस्तुनो बालस्यापि मलावृतत्वेन वस्तूनां यथास्वरूपानवबोधात्, मुक्तानां तु 
मलरहितत्वात् तच्छक्तिः समस्तं वस्तु यथावस्थितमेव गृह्णातीत्याह-

	यो यदा वर्तते भावो भूतो भावि च तत् तदा |
	यथार्थस्थितिं गृह्णाति स्वसंवेद्या चिदव्यया || २६१ ||

	तदुक्तं मोक्षकारिकासु- शिवार्कशक्तिदीधित्या समर्थीकृतचिद्दृशा | शिवं 
शक्त्यादिभिः सार्धं पश्यत्यात्मा गतावृतिः || (श्लो० १११) इति || २६१ ||

	नैषां च सर्वज्ञत्वसर्वकर्तृत्वसंभवेऽपि प्रवृत्तिरित्याह-

	न ते विश्वस्य कर्तारः कर्ताऽस्य शिव एव यत् |

	कुत इत्यत्राह-

	नहि कर्तृबहुत्वस्य गमकं विद्यते क्वचित् || २६२ ||

	नहि रथादीनामप्यनेकर्तृकाणामेकस्थपतीच्छानुवर्तनं विनोत्पत्तिर्दृष्टा | 
यदुक्तम्- बहवो यत्र नेतारः सर्वे पण्डितमानिनः | सर्वे महत्त्वमिच्छन्ति 
तद्व्यक्तमवसीदति || इति | अनेन प्रवाहेश्वरपक्षोऽपि निरस्तः, ऐश्वर्यस्य 
स्वरूपव्यक्तिलाभात्म-कत्वेन विनाशयोगात् | ततस्तेन नित्यमुक्तेन शिवेनैव कार्यस्य 
निर्वर्त्यमानत्वाद् रागद्वेषादिरहितत्वाच्च न प्रवर्तन्ते || २६२ ||

	एतदेव दर्शयति-

	नित्यमुक्तोदिताचिन्त्यप्रभावा शक्तिसंज्ञिता |
	संविदाश्रयते शश्वच्छिवं परमकारणम् || २६३ ||
	स तया जडमाक्रम्य सृजत्यवति हन्ति च |
	तिरोदधाति भगवाननुगृह्णाति चात्मनः || २६४ ||

     अनेन शक्तिविचारोपसंहारेण तदाश्रयभूतस्य शिवस्य विचारोपक्षेपोऽपि कृतो 
वेदितव्यः | तथाहि जगतः सन्निवेशादिमत्त्वेन कार्यत्वात् तत्कर्तृतयाऽऽत्मनां च 
मलावृतत्वात् तन्मोक्षकर्तृत्वेन च शिवः सिद्ध एव | यदुक्तम्- विवादाध्यासितं विश्वं 
विश्ववित्कर्तृपूर्वकम् | कार्यत्वादावयोः सिद्धं कार्यं कुम्भादिकं यथा || इति |

	इदानीं तस्य कृत्यभेदादुपचारेण भेदमाह-
	
	कृत्येषु तेषु कर्ताऽसौ त्रिविधः पञ्चसूच्यते |

	कथमित्यत्राह-

	शक्तिमानाहितोद्योगः प्रवृत्तश्चेति देशिकैः || २६५ ||

	एतदेव प्रपञ्चयति-

	तत्र शक्तो भवेदाद्यो निष्कलः शिवसंज्ञितः |
	तस्मिन् मुकुलितेवास्ते क्रियाख्या शक्तिरैश्वरी || २६६ ||

	शक्तेरेकत्वादौपाधिको ज्ञानक्रियाभेद इति दर्शयितुं ज्ञानस्यापि 
क्रियारूपत्वाव्यभिचाराच्छक्तिः क्रियाशब्देनोक्ता | तस्याः सक्तेः सर्वव्यापारोपसंहारेण 
स्वरूपमात्रावस्थाने सति शिवः शक्तादिशब्दवाच्यो भवति | सैव तस्य 
परबिन्दुस्वरूपाधिष्ठातुर्लयावस्थोच्यते || २६६ ||

	अथ भोगावस्थायामुद्युक्तादिशब्दवाच्योऽसावित्याह-

	सैवोन्मिषन्ती संप्राप्तबिन्दुगर्भभरालसा |
	पत्युराविष्करोत्युच्चैः परमानन्दसन्ततिम् || २६७ ||

	सा च शक्तिरुद्योगेन बिन्दोः कार्यस्य प्रसवाभिमुख्यं कुर्वाणा यदा पत्युः 
परमानन्दसन्ततिं ज्ञानक्रियासमृद्धिं कार्योत्पादनेनाऽऽविष्करोति, तदा तस्य शिवस्य 
भोगः पालनात्मको भवतीति भावः | न तु शिवस्य परमानन्दः सुखातिशयो भोगश्च 
सुखसंवेदनरूपो व्याख्येयः, निर्मलत्वेन शिवस्योपाधिभूतयोस्तयोरसम्भवात् || २६७ ||

	तदानीं चोद्युक्तया शक्त्या सहाऽयमुद्युक्तादिशब्दवाच्यः प्रकाशत इत्याह-

	स तया रमते नित्यं समुद्युक्तः सदाशिवः |
	पञ्चमन्त्रतनुः श्रीमान् देवः सकलनिष्कलः || २६८ ||

	अतश्च कार्योपाधिभिन्ना ईशानादिपञ्चमन्त्रात्मिकाः शक्तय एव तनुकार्यं 
कुर्वाणाः शिवस्य तनुरुच्यन्ते, न तु पारमार्थिकेति भावः | तदुक्तं श्रीमन्मृगेन्द्रे- 
तद्वपुः पञ्चभिर्मन्त्रैः पञ्चकृत्योपयोगिभिः | ईशत्पुरुषाघोरवामाजैर्मस्तकादिकम् || 
(वि० ३|८-९) | ततो ध्यानार्थमेव तस्यागमेष्वाकारश्रवणमित्युक्तं श्रीमत्पौष्करे- 
साधकस्य तु लक्ष्यार्थं तस्य रूपमिदं स्मृतम् इति | अत्र च शिवशक्त्योर्लयादिभेदस्य 
बिन्द्ववस्थाभेदकृतत्वात् तस्य च शान्त्यतीतकलारूपस्य लयावस्थात्वेन श्रुतेः 
शान्त्यादिकलाचतुष्टयपरिणामरूपं भोगाधिष्ठानम् | तदधिष्ठानेन शिवस्यापि 
भोगः प्रोच्यत इत्युक्तं श्रीमन्मतङ्गे- चतुर्मूर्तिमयं शुभ्रं यत्तत्सकलनिष्कलम् | 
तस्मिन् भोगः समुद्दिष्टः पत्युर्विश्वस्य सर्वदा || (वि० ३|३४) इति | यद्येवं 
सदाशिवभुवनाधिष्ठान एव देवस्य सदाशिवत्वात् तस्यैव पञ्चमन्त्ररूपत्वात् 
कथमत्र भोगावस्थायां तत्कथनम्, निवृत्त्यादिभुवनेषु केवलं 
सद्योजातादिमन्त्राकारतया शिवस्य ध्येयत्वादेवमुक्तम् | पञ्चमन्त्रसमष्टिरूपा 
मूर्तिस्तस्याधिकारावस्थस्य प्रवृत्तस्य सदाशिवभुवन एवेति वक्ष्यति- स बिन्दोः (श्लो० २७९) 
इत्यादिना | एषोऽर्थश्च श्रीमन्मतङ्गे विस्तरेण दर्शित इति तत एवावधारयितव्यः || २६८ ||

	इदानीं शक्तेर्मन्त्रत्वमाह-

	मननात् सर्वभावानां त्राणात् संसारसागरात् |
	मन्त्ररूपा हि तच्छक्तिर्मननत्राणधर्मिणी || २६९ ||

	तदुक्तम्- मननं सर्ववेदित्वं त्राणं संसार्यनुग्रहः | 
मननत्राणधर्मित्वान्मन्त्र इत्यभिधीयते || इति |

     एषा च व्युत्पत्तिः शिवस्य शक्तेर्विद्येश्वरादीनां च समानैव, अतश्च 
वाचकशब्दानामुपचारेण मन्त्रशब्दप्रयोगः || २६९ ||

	अस्याश्चौपाधिक एव भेद इत्याह-

	कार्यभेदादधिष्ठानवशादेकैव पञ्चधा |
	सा भाति बिन्दुशान्त्यादिपञ्चाधिष्ठेयगोचरा || २७० ||

	बिन्दुशान्त्यादिभुवनाधिष्ठानादस्य ईशानादिभेद इत्युक्तं प्रागेव | एतदेव 
प्रपञ्चयति-

	बिन्दुः शान्तिः कला विद्या प्रतिष्ठा सनिवृत्तिका |
	भोगस्थानानि पञ्चैषां बिन्दुसंज्ञा शिवेरिता || २७१ ||

	ननु शान्त्यादिभुवनचतुष्टयमेव भोगस्थानमित्युक्तम्, सत्यम्, शान्त्यतीतरूपस्य 
परबिन्दोर्लयावस्थारूपत्वेऽपि सृष्ट्यारम्भ एव तद्भुवनोत्पत्तेस्तदप्यत्र 
भोगस्थानतयेत्युक्तमित्यविरोधः || २७१ ||

	अत एवासां बिन्दुकलानां कारणावस्थायां लयरूपत्वेन परबिन्दुसंज्ञेत्याह-

	कलानामविभागोऽयं पञ्चानां बिन्दुसंज्ञितः |
	तद्गोचरा परा मूर्तिरपरा कार्यगोचरा || २७२ ||

	परा मूर्तिर्बिन्द्वधिष्ठात्री लयावस्था शक्तिः, कार्याधिष्ठात्री त्वपरा शिवस्य 
मूर्तिरित्यर्थः || २७२ ||

	एवं च-

	या तस्य विमला शक्तिः शिवस्य समवायिनी |
	सैव मूर्तिः क्रियाभेदात् सादाख्या तनुरुच्यते || २७३ ||

	समवेतशक्तिरेव बिन्दुपरिणामस्य निवृत्तिभुवनाधोवर्तिनः 
सदाशिवभुवनस्याधिष्ठानादधिकारं कुर्वाणोपचारेण तस्य सदाशिवाख्या तनुरुच्यत 
इत्यर्थः || २७३ ||

	दीक्षादिना तत्तद्भुवनप्राप्तानां सत्य एव भेदः, तदधिष्ठात्र्योस्तु शिवशक्त्योः 
कार्यभेदाद् भेद इत्युक्तमित्याह-

	महामाया समाक्रान्ता शिवेन बलशालिना |
	भोगस्थाननिविष्टानां निर्मलानां शिवात्मनाम् || २७४ ||
	तनुभोगेन्द्रियस्थानविज्ञानादि करोति यत् |
	तत्कार्यं सा क्रियाशक्तिरसावपि तथोच्यते || २७५ ||

	शिवशक्तिक्षोभिता महामाया यद्यत् कार्यमुत्पादयति, तत्र तदधिष्ठात्र्योः 
शिवशक्त्योः कार्यभेदेन स्थानभेदेनोपचारात् तत्तत्संज्ञा भवति | यथा 
शान्तिभुवनाधिष्ठानेन

तदुत्पादे च शक्तिरपि शान्तिसंज्ञा, शिवश्च शान्तसंज्ञः | इत्येवमन्यत्रापि द्रष्टव्यम् 
| तदुक्तं श्रीमन्मृगेन्द्रे- किन्तु यः पतिभेदोऽस्मिन् स शास्त्रे शक्तिभेदवत् | 
कृत्यभेदोपचारेण तद्भेदस्थानभेदतः || (वि० १३|१६४-१६५) इति || २७४-२७५ ||

	एतदेव प्रपञ्चयति-

	सर्वज्ञानक्रियारूपा शक्तिरेका हि शूलिनः |
	इच्छाज्ञानक्रियाद्या यत्प्रभवाः कार्ययोनयः || २७६ ||

	यत्प्रभवा यदीया इच्छाज्ञानाद्या अवस्थाः कार्ययोनयः, कार्योपाधिकृता 
इत्यर्थः || २७६ ||

	इत्थं शक्तिरेव शिवस्य मूर्तिस्तत्कार्यविषयेत्युक्तम्, इदानीं 
भोगाधिकारतत्त्ववासिनामुक्तवद् बैन्दवान्येव शरीरादीनीत्याह-

	ईश्वराणां शिवानां च महामायामयास्तथा |
	देहेन्द्रियादयः शुद्धाः सुभगाः स्वधिकारकाः || २७७ ||

	तत्कारिणी तु-

	सेयं क्रियात्मिका शक्तिः शिवस्याव्यभिचारिणी |
	तत्संबन्धाच्छिवोऽशेषकार्याणां हेतुरुच्यते || २७८ ||

	अधिकारावस्थोच्यते-

	स बिन्दोरवतीर्याणुसदाशिवसमावृतः |
	पतिकृत्याधिकारेषु सदाशिवमहेश्वरान् || २७९ ||
	सम्प्रेषयन्नशेषाध्वमूर्धनि भ्राजते प्रभुः |

	अवतारणं चात्रोद्योगावस्थापरित्यागेन प्रवृत्तत्वम्, प्रवृत्तिश्च संस्कार्य 
सदाशिवान् विद्येश्वरांश्च यथाक्रमं स्वभुवनभोगेष्वशुद्धाध्वाधिकारे च 
नियोजनम् | अत एव प्रभवनशीलोऽशेषाध्वाधिष्ठाता भ्राजते सदाशिवाकारेण 
ध्येयतां प्राप्नोतीत्यर्थः || २७९ ||

	तदेव ध्येयाकाराधिष्ठानं दर्शयति-

पञ्चस्रोतोमुखः शान्तः प्रभुः शक्तिशिराः शिवः || २८० ||
दृक्क्रियेच्छाविशालाक्षो विज्ञानेन्दुकलान्वितः |
ईशानमूर्धा पुंवक्त्रो दशदिग्बाहुमण्डलः || २८१ ||
अघोरहृदयो वामगुह्यो जाततनूज्ज्वलः |
प्रवृत्तिमानयं देवः सकलः सर्वपावनः || २८२ ||

	अत्र च पञ्चस्रोतश्शब्देन मननत्राणरूपायाः शक्तेः पञ्चावस्थाभेदा 
उच्यन्ते || २८०-२८२ ||

	इत्थं विन्द्ववस्थाधिष्ठानभेदेऽपि शिवशक्त्योरेकत्वं प्रदर्श्योपसंहरति-

	एक एव शिवस्तद्वच्छक्तिरप्यविकारिणी |
	लयभोगाधिकारेषु तौ हि चिन्मात्ररूपिणौ || २८३ ||

	इदानीमनेकत्वमेवौपचारिकमेतयोः प्रकारान्तरेण दर्शयितुं 
तत्तदवस्थाभाजामात्मनां वास्तवं भेदमाह-

	तथाहि विमलोदारगभीरे चिन्महोदधौ |
	स्वात्मनि प्रविलीयन्ते तेनैके समधिष्ठिताः || २८४ ||

	परिणतमलाः केचिदात्मानस्तेन शिवेनानुग्राहकेण समधिष्ठिता अनुग्रहशक्त्या 
मोचिताः सन्तो विमलतरनिरतिशयसर्वज्ञत्वसर्वकर्तृत्वसमुद्ररूपे स्वात्मनि स्वरूपे लीयन्ते 
तिष्ठन्ति, तदनुग्रहात् तत्साम्यरूपं मोक्षं भजन्तीत्यर्थः | न तु शिवात्मन्यैक्यं ते 
प्रयान्तीति व्याख्येयम्, अद्वैतस्य प्रागेव निषेधात् | एते च 
लयावस्थशिवसमत्वाल्लयावस्थाभाज उच्यन्ते || २८४ ||
	विज्ञानकेवलिनोऽप्यपरिणतमलमायोत्तीर्णत्वान्महामाया-श्रितत्वाद्भोगहीनत्वाच्च 
लयावस्थाभाजो निर्व्यापारत्वादुच्यन्त इत्याह-

	शिवेन निभृतात्मीयशक्तयोऽन्ये विशेरते |

	भोगावस्थाभाज आह-

	समालिङ्ग्य महामायामपरे वृत्तिशालिनीम् || २८५ ||
	तत्संपर्कसुखैकाग्रबुद्धयो भोगलम्पटाः |

	शान्त्यादिभुवनरूपेण परिणतां महामायामाश्रित्य वर्तन्त इत्यर्थः || २८५ ||
	अधिकारभाजोऽप्याह-

	तथा परे परव्योम समाश्रित्याध्वमूर्धनि || २८६ ||
	कुर्वन्ति पञ्चकृत्यानि पत्युराज्ञानुवर्तिनः |

	अनन्तादयः शुद्धाध्वमूर्धनि परव्योममहामायाभुवनान्याश्रित्य 
शिवाज्ञया पञ्चकृत्यकारिणो भवन्तीत्युक्तम् || २८६ ||

	ततः स तेषामेकोऽपि लयभोगाधिकारिणाम् || २८७ ||
	अधिष्ठातृतया भेदमौपचारिकमृच्छति |
	तद्वदेव मता शक्तिस्तयोर्भेदोऽधुनोच्यते || २८८ ||

	तयोः शिवशक्त्योः परस्परभेदः कथ्यते || २८७-२८८ ||

	तमेव भेदमाह-

	शुद्धेऽध्वनि शिवः कर्ता कारणं शक्तिराश्रिता |
	समाश्रयः स विज्ञेयः  स्वनिष्ठघनचिन्मयः || २८९ ||

	धर्मधर्मितयैवानयोर्भेदः || २८९ ||

	तत्र च धर्मिस्वरूपं ज्ञानं स्वनिष्ठमेव, विषयग्रहणसामर्थ्यरूपं तु 
धर्मतयोच्यत इत्याह-

	सा तु संविदशेषार्थग्रहणे लम्पटोदया |
	परमैश्वर्यरूपा च महिमा व्याप्तिरूपिणी || २९० ||

	ततश्च-

	महेश्वरो महानेष सर्वार्थव्यापकस्तयोः |

	सर्वविषयव्यापकसामर्थ्ययुक्तत्वाच्छिवः सर्वार्थव्यापकः | उक्तार्थमेव 
प्रकटयति- तयोरिति || २९० ||

	परानपेक्षं रूपं यद्विज्ञानं शिवसंज्ञितम् || २९१ ||
	तस्य शक्तिं परापेक्षं रूपमाहुर्विपश्चितः |

	परापेक्षं विषयापेक्षमित्यर्थः || २९१ ||

	कुत एवं कल्प्यत इति चेदत आह-

	आकारद्वयसंवित्तिरशेषस्यापि वस्तुनः || २९२ ||
	परापेक्षानपेक्षाभ्यामस्ति शक्तिः शिवाश्रया |

	जडविषये दाहकस्याग्नेर्दाह्यस्य सन्निधौ दहनसामर्थ्यदर्शनात्, अन्यथा 
तदनभिव्यक्तेः, चिद्विषये च आत्मनि विषयग्रहणरूपस्य स्वनिष्ठस्य ग्रहीतृस्वरूपस्य 
स्वसंवेदनसिद्धत्वादेतत् सिद्धमित्यर्थः | अतश्चास्ति शक्तिरिति || २९२ ||

	यद्येवमात्मशक्तेरस्याः शिवशक्तेः को विशेषोऽत आह-

	नित्योदितानवच्छिन्नविभूतेरीश्वरस्य यत् || २९३ ||
	ज्ञेयाधिष्ठेयकार्यादौ न तु हेत्वादिकं परम् |
	तेन शक्तिः परापेक्षं रूपमीशस्य युज्यते || २९४ ||

	नित्यमुक्त्वादीश्वरस्य ज्ञेयादिविषये शक्तिव्यतिरेकेण न बुद्ध्यादिकरणापेक्षा, 
आलोकादिसहकार्यपेक्षा च | अतः शक्तिरेव तस्य परापेक्षारूपं नान्यत् | 
बद्धात्मनां तु शक्त्याख्यं विषयापेक्षं स्वरूपमात्रमेवासौ कार्यादिहेतुर्न 
भवेत्, तेषां कार्यादौ करणाद्यपेक्षादर्शनादित्याह-

	न सर्वस्य परापेक्षं रूपमात्रमसौ भवेत् |
	कार्यपुत्रादिरूपाणामन्यथैवोपलम्भनात् || २९५ ||

	शिवस्येति पाठे केवलस्य शम्भोर्ज्ञानं न स्वरूपमात्रनिष्ठमेव, किन्तु 
विषयापेक्षमेव कार्यादिहेतुः | न तु बद्धात्मनां दृष्टकार्याणां पुत्रादीनां 
पित्रादेर्विषयादिसापेक्षेणैव ज्ञानादिनोत्पत्तिदर्शनादित्यर्थः || २९५ ||

     अतो नेश्वरस्यापि निर्विषयं ग्रहणात्मकं ज्ञानं संभवतीत्याह-
     
     न तु निर्विषयं ज्ञानं तदेव विषयग्रहः |
     
     यद्येवं विषयसन्निधान एव ग्रहणरूपस्योत्पत्तिदर्शनाद् 
धर्मस्वरूपस्यानित्यत्वप्रसङ्गः ? तन्न, शिवस्य सर्वदा बिन्द्वादेर्नित्यस्य विषयस्य 
ग्राह्यत्वात्, ग्रहणसामर्थ्यस्य ग्रहीतृसमवेतत्वेन सर्वदाऽवस्थानाच्च |
     
     नन्वात्मनां नीलादिज्ञानविनाशेन पीतादिज्ञानस्य क्रमेणोत्पत्तिदर्शनात् 
तत्सामर्थ्यस्याप्यनित्यत्वं लक्ष्यते ? अत आह-
     
     विरोधेनाथ पर्यायान्नैवमप्यविनाशि यत् || २९६ ||
     नश्वराणामयं धर्मो यः काले नान्यथोदयः |
     
     नीलाद्यध्यवसायरूपाद् भिन्नस्य पीताध्यवसायरूपस्य बौद्धस्य ज्ञानस्य 
विनाशित्वात् परस्परविरोधाच्च पर्यायेणोत्पत्तावपि तत्तत्सुखादिरूपबुद्धिग्रहणसामर्थ्यस्य 
सर्वदा ग्रहीतृसमवेतत्वेन संवेदनादविनाशित्वमेव, अतो बौद्धस्यैवायमन्यथा | 
परिणामः || २९६ ||
     
     ततश्च-
     
     अविनाशि च तन्नित्यमिष्टमस्माद् विभिद्यते || २९७ ||
     शक्तिराश्रयतः शम्भोः स च तस्यास्ततस्तथा |
     
     तदप्यात्मसामर्थ्यं शिवसामर्थ्यवन्नित्यमेष्टव्यम् | एवं च 
शिवशक्त्योरात्मभेदाभावेऽपि धर्मिधर्मभेदः सत्य एवेत्याह- अस्मादिति | ततस्तस्मात् 
कारणात् तथा धर्मात्मिकैव शक्तिरित्यर्थः || २९७ ||
     
     अत्र पराशङ्का-
     
     कार्योपाधिवशाच्छक्तिसंज्ञा स्यादपि चिद्घने || २९८ ||
     न तु शक्तिः परापेक्षा वस्तुतोऽस्तीति केचन |
     
     धर्मिरूपमेव परमार्थं न तु धर्मरूपमित्यर्थः || २९८ ||
     
     अत्रोत्तरम्-

	करणेन विना कार्यं कुर्वन् कर्ता भवेदिति || २९९ ||
	मतिरेषामयुक्तैव युक्तिप्रत्यक्षबाधिता |

	कुलालादीनां हि कर्तृणां करणेन विना कर्तृत्वादर्शनात् शिवस्याऽपि कर्तृत्वात् 
केनापि करणेन भवितव्यम् | तच्छक्त्यात्मकमेव | यदुक्तं श्रीमन्मृगेन्द्रे- करणं च 
न शक्त्यन्यत् (वि० ३|४) इति | एवमात्मनामपि देहस्पन्दादौ शक्तिरेव करणमित्युक्तम् || २९९ ||

	किञ्च, ग्रहणरूपस्य परमार्थस्यानभ्युपगमे 
स्थितिकालेऽप्युपाधिभूतसदाशिवतत्त्वादिबिन्दुकार्यविषयीकरणा-भावादस्य 
सदाशिवादिभेदकल्पनमयुक्तम् | उपाध्यग्रहणेऽप्येतद्भेदोपचाराभ्युपगमे 
सर्वदैवाधिकारावस्था भवेत्, न तु लयावस्था, विशेषाभावादित्याह-

	किञ्चागृहीतमपि चेदुपाधिः कार्यमीशितुः || ३०० ||
	सदोपहितभावेन निरुपाधिः कथं शिवः |

	बिन्द्वाद्यग्रहणे तत्क्षोभाद्यप्यस्य न युक्तम्, अज्ञातस्य करणासंभवाअदित्याह-

	कथं वायं भवेत् कर्ता कारणज्ञानवर्जितः || ३०१ ||

	किञ्चाऽऽत्मनामपि शिवसमानगुणत्वाद्धर्मिरूपत्वाद्-
धर्मरूपज्ञानानभ्युपगमे सुखादिसंवेदनरूपो भोगो न सम्भवतीत्याह-

	पुरुषो वा कथं बुद्धिं पश्येत् शक्त्या तया विना |

	एवं च सति-

	इदमन्धतमः कृत्स्नमन्तरा शक्तिदीपिकाम् || ३०२ ||
	जायेतान्यच्च भगवानशक्तः किं करिष्यति |

	शक्त्यनभ्युपगमे भोगमोक्षार्थं सर्वप्रवृत्तिशून्यं जगद् भवेदित्यर्थः || ३०२ 
||

	ततश्च-

	अनन्यापि तथा शम्भोर्विभिन्ना शक्तिरिष्यते || ३०३ ||
	यथा मसूरात्व(रस्त्व)ङ्गुष्ठान्नापि भिन्नोक्तहेतुभिः |

	यथा मसूराख्यो धान्यविशेषोऽङ्गुष्ठाख्यस्तज्जातीयोऽपि केनाप्याकारेण भिद्यते, 
एवं शिवशक्त्योर्वस्त्वन्तरत्वाभावेऽपि धर्मिधर्मतया भेदः सिद्धः | अत्र च 
समानजातीयत्वेनैक्यमभ्युपगम्य इत्थं दृष्टान्तत्वमुक्तम्, 
वस्तुतोऽङ्गुष्ठमसूरयोर्भेदात् | इत्थं शिवशक्त्योर्धर्मिधर्मतया भेदेऽपि 
तादात्म्यसंबन्धान्नात्मान्तरवद् भेद इत्याह- नापि भिन्नोक्तेति || ३०३ ||
	इत्थं शक्तिशक्तिमतोरात्मान्तरत्वाभावेऽपि धर्मिधर्मतया भेदं 
प्रतिपाद्योपसंहरति-

	अनन्याऽपि विभिन्नाऽतः शम्भोः सा समवायिनी || ३०४ ||
	स्वाभाविकी च तन्मूला प्रभा भानोरिवामला |

	ननु बिन्द्वाख्ययैव शक्त्या शिवः कार्यं करिष्यति, किमनया ? अत आह-

	नह्येष भगवान् शक्त्या स्वात्मनोऽत्यन्तभिन्नया || ३०५ ||
	कदाचित् कुरुते किञ्चिन्नापि जानाति किञ्चन |

	बिन्दोरुपादानत्वेन बहिरङ्गत्वादचेतनत्वाच्च चिद्रूपया स्वसमवायिन्या शक्त्या 
विना शिवो न बिन्द्वादिवस्तु विषयीकर्तुं तत्क्षोभादि चोत्पादयितुं शक्नोति, कुम्भकारादेरपि 
चिच्छक्तियुक्तत्वेनैव दर्शनात् || ३०५ ||

	यद्येवं शक्त्या विनेश्वरस्याप्यकिञ्चित्करत्वात् सैव जगत्कारणत्वेनास्तु | यदाहुः- 
यया विना न सर्वज्ञः सोऽपि तस्यै नमोऽस्तु ते इति, तन्न, शक्तेर्धर्मत्वेनाश्रयं 
विनाऽवस्थानासंभवात् | तदाश्रयः स एष शक्तिमान् सङ्कल्पमात्रेण विश्वकर्तेत्याह-

	अनाहितविशेषोऽपि हेतुर्देवो महेश्वरः || ३०६ ||

	इदानीं कर्तृशक्त्या भेदोपचारे उपाधिभूतं पारमार्थिकं कार्यभेदमाह-

	कार्यभेदोऽपि कार्यस्य स्यादवस्थाविशेषतः |

	एतदेव प्रपञ्चयति-

	बिन्दुः प्रलीनकार्योऽसौ शिवशक्तिसमीरितः || ३०७ ||
	सर्गाय स्थितये स्रष्टृप्रपञ्चविलयाय च |
	चिरस्थापितविश्वो हि बिन्दुरेव प्रवर्तते || ३०८ ||
	अवस्थाभेदमासाद्य घटमारभते यथा |
	मृदवस्थान्तरापत्त्या पूर्वमेवमसावपि || ३०९ ||
	प्रभुशक्तिसमाक्रान्तस्तत्तद्वृत्तिविशेषतः |
	कार्यभेदाय घटते निर्विकारेऽपि शूलिनि || ३१० ||
	अनापन्नविकारोऽपि यथोक्तक्रमभाविनाम् |
	भेदसंशोषचूर्णानामवस्थाभेदजन्मनाम् || ३११ ||
	विधाता कमलस्योष्णगभस्तिः स्यात् तथा शिवः |
	कर्ता सर्गादिकार्याणामविकारोऽपि शक्तिमान् || ३१२ ||

	ननु किमर्थमसौ सृष्ट्यादिकार्यं करोतीति चेत्, पश्वनुग्रहायेति ब्रूमः | यद्येवं 
सर्वानुग्राहकत्वेऽपि शिवः कथं केषाञ्चिदेव मोक्षं करोति न सर्वेषाम्, अयमेवास्य 
स्वभावो वा तर्ह्यन्तः रागद्वेषयुक्तः स्यात् | अत आह-

	यथा मधूच्छिष्टमृदोरनपेक्षः क्षणेन च |
	द्रवताशुष्कताहेतुरविकारोऽपि भास्करः || ३१३ ||
	तथा समासमात्मीयपुण्यापुण्याख्यकर्मणाम् |
	अणूनामविकारोऽपि बन्धमोक्षकरः शिवः || ३१४ ||

	सत्यं सर्वानुग्राहकः शिवः | न चास्य रागादिर्विद्यते, अनादिमलरहितत्वात् | 
बन्धमोक्षकर्तृत्वं चात्मनामेव, योग्यत्वादित्युक्तम् | ततश्च यथैकाकार एवार्कः 
स्वसन्निधानेन द्रवत्वयोग्यस्य मधूच्छिष्टस्य द्रवतां शोषत्वयोग्याया मृदः 
शुष्कतां च करोति, तथा शिवोऽपि पक्वमलानां मोक्षयोग्यानां मोक्षं करोति, 
अपक्वमलानां बन्धयोग्यानां तत्पाकार्थं बन्धं करोतीत्यविरोधः | अतश्चात्र 
पुण्यापुण्याख्यशब्देन- न हृष्यत्युपकारेण नापकारेण कुप्यति | यः समः 
सर्वभूतेषु जीवन्मुक्तः स उच्यते || इति न्यायेनोपकारापकारात्मकं

कर्मद्वयमुच्यते | तयोर्मलपरिपाकवशात् साम्यबुद्धौ सत्यां मोक्षो भवति, तदभावे 
तु बन्ध एव | न त्वश्चमेधब्रह्महत्यादि-रूपौ पुण्यापुण्यौ, तयोः साम्यं 
मोक्षहेतुरिति व्याख्येयम्, शास्त्रविरोधात्, तादृशस्य कर्मसाम्यस्य संसारावस्थायामपि 
संभवात्, स्वनाशमात्र एव चरितार्थत्वात् | समस्तकर्मसाम्यस्यापि 
विज्ञानकेवलित्वमात्र एव हेतुत्वात्, मोक्षहेतुत्वासम्भवात्, मलपरिपाकस्यैव 
प्रोक्तकर्मसाम्यचिह्नानुमेयस्य दीक्षाद्वारेण मोक्षहेतुत्वसम्भवाच्चेत्यादि 
विस्तरेणास्माभिरुक्तं मृगेन्द्रवृत्ति-दीपिकायाम् | साधितं च गुरुभिः 
श्रीमत्स्वायंभुवकिरणमतङ्-गादिवृत्तिष्विति ततोऽवधेयम् || ३१३-३१४ ||

	अतश्च-

	परस्परविरोधेन निवारितविपाकयोः |
	कर्मणोः सन्निपातेन शैवी शक्तिः पतत्यणौ || ३१५ ||

     विरुद्धफलयोरश्वमेधब्रह्महत्यादिधर्माधर्मरूपयोः 
स्वर्गब्रह्मलोकफलयोर्धर्मरूपयोरवीचीरौरवफलयोर्वाऽधर्म-रूपयोः कर्मणोः 
सन्निपाते सति शैवी शिवत्वदायिकाऽनुग्राहिका शक्तिरात्मनि न पतति, तस्या मलपरिपाक एव 
पातश्रवणात् | किन्तु रोधशक्तिरेव नियतिद्वारेण विरुद्धकर्मक्षयार्थं पतति | तदुक्तं 
श्रीमन्मतङ्गे- धर्माधर्मविपाकेऽस्मिन् (वि० १३|१५) इत्यादिना दीक्षाया एव 
मलपरिपाकाविनाभूतायाः कर्मक्षयद्वारेण मोक्षहेतुत्वम् | यदुक्तं श्रीमत्किरणे- 
अनेकभविकं कर्म दग्धबीजमिवाणुभिः | भविष्यदपि संरुद्धं येनेदं तद्धि 
भोगतः || (६|१९) इति | मलपरिपाके सत्यनुग्राहिकायाः पातः || ३१५ ||

	तस्यां पतितमात्रायां निर्धूतघनसंवृतिः |
	प्रशान्तमलकालुष्यमात्मानमनुपश्यति || ३१६ ||

	मलावरणापगमात् तद्विमुक्तं सर्वज्ञत्वादिरूपमस्य प्रकाशत इत्यर्थः || ३१६ ||

	तदैव हि विमुक्तोऽसौ यदाघ्रातः शिवेच्छया |

	दीक्षाख्यया शिवशक्त्या स्पृष्टो मुक्त एवेति ||

	दीक्षोत्तरकालं चारब्धकार्यबन्धक्षयार्थम्-

	नित्यनैमित्तिकेनैष कर्मणा वर्तते परम् || ३१७ ||

	तत्रापि-

	अनेनैव शरीरेण परां व्याप्तिमखण्डिताम् |
	प्राप्नुवन्ति महाधीरा धन्या हि शिवयोगिनः || ३१८ ||

	योगाभ्यासादत्रैव सर्वज्ञत्वादिः प्रकाशत इत्यर्थः || ३१८ ||

	प्रसङ्गाच्छिवयोगिमाहात्म्यमाह-

	स पुनाति दृशा वाचा चरणेन करेण च |
	नदीजनपदोद्यानपुरादीनि स्वलीलया || ३१९ ||

	किं पुनः शरणायातं भवभीतमिमं जनम् |

	इदानीं प्रकरणकर्ता स्वगुरुनमस्कारं करोति-

	नमस्तथाविधायास्मद्गुरवे शिवतेजसे || ३२० ||
	निधये योगरत्नानामनन्तफलदायिनाम् |

	केनेदं प्रकरणमारचितमित्यत्राह-

	रामकण्ठकृतालोकनिर्मलीकृतचेतसा || ३२१ ||
	रत्नत्रयपरीक्षेयं कृता श्रीकण्ठसूरिणा |
	श्रीरामकण्ठासद्वृत्तिं मयैवमनुकुर्वता |
	रत्नत्रयपरीक्षार्थः संक्षेपेण प्रकाशितः || ३२२ ||

|| रत्नत्रयपरीक्षा समाप्ता ||

		येनाकारि कवीश्वरेण रसवानाश्चर्यसाराह्वयः 
		पाषण्डापजयश्च काव्यतिलको भक्तप्रकाशस्तथा |
		नाट्येष्वभ्युदयश्च सुन्दरगिरा शैवेषु सद्वृत्तय-
		स्तेनाघोरशिवेन साधु रचिता रत्नत्रयोल्लेखिनी ||

इत्यघोरशिवाचार्यविरचिता रत्नत्रयोल्लेखिनी सम्पूर्णा ||


###########   END OF FILE  #######